S.Ü. FEN FAKÜLTESİ FEN DERGİSİ Ekim(2019) 45(2), 179-196 DOI:10.35238sufefd.589796 Araştırma Makalesi Geliş (Recieved) :10/07/2019 Kabul (Accepted) :22/10/2019 Türkiye’deki Morchella Türleri; Nadir Bulunan Morchella steppicola Zerova Türü için Yeni Bir Lokalite Sinan ALKAN1*, Mustafa BAĞ2, Gıyasettin KAŞIK1 1Selçuk Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü KONYA 2 Aquae Saravenas Çevre, Ekoloji Araştırma ve Eğitim Derneği KIRŞEHIR * [email protected] Öz: Morchella cinsi mantarlar yılın her dönemi doğadan toplanamamaktadır. Bu nedenle bu türe erişim her zaman mümkün olmamaktadır. Bu elde etme zorluğu ile cinsin türlerinin besinsel açıdan lezzetli olması onları ülkemizde ve dünyada oldukça değerli kılmaktadır. Türkiye’de bugüne kadar Morchella cinsine ait 25 tür yapılan literatür çalışmasında tespit edilmiştir. Bu çalışmada, Kırşehir İl’inden 2018 yılı mart ayında yapılan arazi çalışmaları sırasında toplanan mantar örneklerinin Morchella steppicola Zerova olduğu teşhis edilmiş ve dünya mikotası için kırmızı listede olan bu mantar Türkiye’den ikinci kez farklı bir lokaliteden tespit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Morchella steppicola, yeni lokalite, Kuzu göbeği, Kırşehir, Türkiye Morchella Species in Turkey; A New Locality for Rare Morchella steppicola Zerova Species Abstract: The species of Morchella genus can not be collected from nature in every period of the year. Therefore, obtain to this type is not always possible. The fact that the species of the genus is nutritionally tasty makes it very valuable in our country and in the world. In Turkey, it was determined 25 species belonging to the genus of Morchella according to the literature to date. In this study, Morchella steppicola Zerova, which was collected from Kırşehir Province during the field study in March 2018, was identified, and that this fungus, was in the red list for world mushrooms, was detected from a different locality from Turkey for the second time. Keywords: Morchella steppicola, new locality, Kuzu göbeği, Kırşehir, Turkey 1. Giriş edilenlerle birlikte her geçen gün Morchella cinsine ait türler hem ticari artmaktadır. Ayrıca ticari değere sahip değeri olan hem de ilaç sektöründe de mantar türlerinin belirlenmesi, tanıtılması, kullanılan önemli mantarlardandır. Bu kazanç yollarının araştırılması, mantar türleri ülkemizde ve dünyada değerli devamlılığının sağlanması ve gerekirse ve besinsel açıdan aranan lezzetler arasında koruma altına alınması ülke ekonomisine gösterilmektedir. katkı sağlayacaktır. Bu sayede tespit edilen Yapılan bu ve benzeri çalışmalarla makromantarlar sayesinde ülkemizin ülkemizdeki doğal zenginliklerden biri olan biyoçeşitliliği zenginleşecek ve gelecek makromantarların tür sayısı yeni tespit nesillere bir miras olarak bırakılacaklardır. 179 Alkan ve ark., Ekim (2019) 45(2):179-196 Bu makale ile birlikte sistematikteki dağlık alan, % 18.3 ova ile kaplıdır. son yıllardaki değişiklikler de göz önüne Kırşehir’de, kışları soğuk ve kar yağışlı, alınarak ülkemizdeki Morchella cinsi üye yazları sıcak ve kurak geçen karasal iklim sayısının belirlenmesi, Morchella steppicola görülür. Kırşehir yarı kurak iklim özelliğine türünün özelliklerinin tanıtılması ve bu türün sahiptir. İç Anadolu Bölgesi’nin bozkır ülkemizdeki yeni bir lokalitesinin verilmesi kuşağı içinde kalan il, genellikle orman amaçlanmıştır. örtüsünden yoksun olup, hakim doğal bitki örtüsü bozkırdır. Ormanlık alan, ilin toplam 2. Materyal ve Yöntem yüzölçümünün % 2’sini kaplar. Bu çalışmada materyal olarak Çiçekdağı’nın kuzey kesimleri ile Akçakent kullanılan makrofungus örnekleri 2018 yılı ilçesi çevresinde meşe, karaçam ve sedir Mart ayında yağışların bol olduğu ağaçlarından oluşan ormanlar zamanlarda yapılan arazi çalışmalarında bulunmaktadır. Bu ormanlar bozuk koru ve toplanmıştır. baltalık niteliğindedir. Ülkemizde yayılış gösteren Morchella Araziden toplanan örnekler cinsi ile ilgili yayımlanmış özellikle fungaryuma getirildikten sonra tekrar sistematik makalelerin incelenmesi ve ayrıntılı fotoğrafları çekilmiş ve türün değerlendirilmesinin yanı sıra arazi taksonomik incelemeleri fungaryum çalışması ile tespit edilen Morchella laboratuvarında Leica DM1000 görüntüleme taksonunun incelenmesi sonucunda elde sistemli ışık mikroskobu ve Leica EZ4D edilen veriler karşılaştırılmıştır. Arazi stereo mikroskopta yapılmıştır. Tespit edilen çalışmasında taksonun fotoğrafları çekilmiş türün mikro ve makro özellikleriyle, ayrıntılı ve ekolojisi incelenmiştir. fotoğrafları verilmiştir. Morchella cinsi ile Çalışmamıza konu olan takson İç ilgili yayınlanmış olan literatür ve resimli Anadolu Bölgesi'nin Orta Kızılırmak teşhis kitapları incelenerek araziden Bölümü’nde yer alan Kırşehir ilinden toplanan örneklerin teşhisleri yapılmıştır. toplanmıştır. Yüzölçümü 6665 km²’dir. İlin Cins ve türün teşhisi için farklı literatür ve matematiksel konumu, 38°50'-39°50' Kuzey teşhis kitaplarından (Zerova, 1941; Yatsıuk enlemleri, 33°30'-34°50' Doğu boylamları ve ark., 2016; Cannon ve Kirk, 2007) arasındadır. Kırşehir, ortalama yüksekliği yararlanılmıştır. 1000 m’ye ulaşan geniş bir yayla Teşhis edilen türe ait örnekler Selçuk görünümündedir. Yüksekliği 1500 m’yi aşan Üniversitesi Mantarcılık Uygulama ve dağların sayısı oldukça azdır. İl Araştırma Merkezi Fungaryum’unda topraklarının; % 64.5’i plato, % 17.2’si muhafaza edilmektedir. 180 Türkiye’deki Morchella Türleri; Nadir Bulunan Morchella steppicola Zerova Türü için Yeni Bir Lokalite Şapka sarımsı kahveden toprak 3. Bulgular sarısına veya siyaha yakın bir renk çeşitliliği Kırşehir ilinden 2018 Mart ayında gösterir. Düzenli veya düzensiz bal peteği toplanan mantar örnekleri uygun fungaryum görünümündedir. teknikleri ile laboratuvara getirilip Sap 2-11 x 1.5-6 cm, içi boş veya kurutulduktan sonra ilgili literatür bölmeli, silindirik ya da tabana doğru yardımıyla Ascomycota bölümü içerisinde şişkindir. Yüzeyleri pullu, beyaz krem arası sistematik olarak sınıflandırılmıştır. Bu renklerdedir. çalışmanın sonucunda, ülkemizde ve Cinse ait örnekleri tek tek veya dünyada nadir olarak bulunan Morchella bulunduğu bölgede yoğun olarak steppicola Zerova ülkemizde farklı bir toplanmaktadır. Humuslu ve kalkerli lokaliteden daha tespit edilmiştir. Türün topraklarda, yaprak döken ve iğne yapraklı sistematik verileri, dünya genelinde ormanlarda, nadiren çayır ve çimenliklerde mikologlar tarafından geçerliliği kabul bulmak mümkündür. edilen veri tabanı olan Index Fungorum’a Morchella steppicola Zerova (Şekil 1) göre hazırlanmıştır. Tespit edilen türün Şapka: 3−10 cm yükseklik ve 3-9 cm sistematikteki yeri, cins özellikleri, makro- genişliğinde, neredeyse oval, yuvarlak, mikro özellikleri, resimleri ve lokalitesi çukurlu ve taze toplandığında kuru, sarımsı- verilmiştir. kahverengidir. Gençken alveoller dar ve Araziden toplanarak laboratuvarda açılmamış, yaşlanınca alveoller genişler ve uygun şekilde incelenen taksonun Morchella daha belirgin olur. Alveoller oldukça derin steppicola olduğu belirlenmiştir. Türün ve düzensiz sıralanmıştır. makroskobik ve mikroskobik özellikleri Sap: 2-5 cm yükseklik ve 2-4 cm aşağıdaki gibi tespit edilmiştir. genişlikte, genellikle tabana doğru Ascomycota, genişlemiş, silindirik, şişe şeklinde veya Pezizomycetes, ampul şeklinde, kirli beyaz gençken içi dolu Pezizales, sert, yaşlanınca içinde boşluklar oluşur. Bazı Morchellaceae, örneklerde sap şapka içine doğru gömüldüğü Morchella steppicola Zerova için yok denecek kadar azdır. Kokusu ve tadı hoşa giden Morchella Dill. ex Pers. özelliktedir. Özellikle doğadan toplanan Cinse ait örnekler 2-12 cm, konik, yenen bir mantardır. ovoid veya neredeyse globoz şekillerdedir. Askuslar: 290-360 × 13-20 (26) µm boyutlarında, alt sporsuz kısım çok düzensiz 181 Alkan ve ark., Ekim (2019) 45(2):179-196 kavisli bükülmüş, 8 sporlu, silindirik, sistematik yayınlar incelendiğinde hiyalindir (Şekil 1). Morchella cinsine ait türlerin sayısının 30’a Parafizler: 200−220 × 9−11 μm yakın olduğu tespit edilmiştir. Ancak boyutlarında, genellikle silindirik, hiyalin, yayındaki türün güncel ismi tarandığında uç kısımda dalanmış, septalı, askus pek çok türün sinonim olduğu tespit keselerinden daha kısadır. edilmiştir. Çizelge 1’de bu türlerin güncel Sporlar: 17-24 × 8-14 µm, elipsoit, ismi verilirken karşısında verilen hiyalin, yüzeyi pürüzsüzdür (Şekil 1). literatürlerde yayının yayınlandığı tarihteki Lokalite: Kırşehir Merkez, Sıdıklı tür ismi şu anda sinonim olmuştur. Bu Büyük Oba Köyü kırsalı, Hirfanlı Barajı nedenle çalışmamızda sadece güncel isimler Sahil kesimi, barajın doğu tarafı, dikkate alınmıştır. 39°03`45``K, 33°56`50``D. Top. Tarihi: Ülkemizde yetişen Morchella cinsi 15.03.2018. üyelerinin de bulunduğu sistematik Mantar sistematiği ile ilgili son çalışmaların yanı sıra, sadece bu cins yıllarda moleküler yöntemlerin yardımı ile üzerine yapılan tür tespit çalışmaları özellikle cins ve tür isimlerinde yeni incelendiğinde oldukça fazla literatüre isimlerin yanı sıra pek çok tür ya sinonim rastlamak mümkündür. Bu yayınlarda son olmuş ya da sinonim olan türler tekrar sistematik değişikliklerle birlikte güncel geçerli tür olarak kabul edilmiştir. Gelişen isimleri açısından 25 tür belirlenmiştir. yöntemler neticesinde bu değişikliklerin Türlerin il olarak yayılışı ve yayınlandıkları takip edilmesi de oldukça zorlaşmaktadır. literatür Çizelge 1’de verilmiştir. Geçmişten günümüze ülkemizde yapılan 182 Türkiye’deki Morchella Türleri; Nadir Bulunan Morchella steppicola Zerova Türü için Yeni Bir Lokalite Şekil 1. Morchella steppicola A-B askokarp, C genç askus keseleri (ölçek 80 µm), D, askus, parafiz ve askosporlar