Taal en Tongval. Jaargang 39 bron Taal en Tongval. Jaargang 39. V.F. Vanacker, Gent/St.-Amandsberg / J.B. Berns, Amsterdam 1987 Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_taa007198701_01/colofon.php Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn. III Inhoud Blz. J.B. BERNS: Rijnlandse Dialectologie 112 J. GOOSSENS: Schets van de 141 meervoudsvorming der substantieven in de Nederlandse dialecten J.A. VAN LEUVENSTEIJN: De 1 werkwoordelijke eindgroep in Gouds taalgebruik uit de 14de en de 16de eeuw H.T.J. MIEDEMA: Oudfries eyland en 174 âland ‘eiland’ E. MOOIJMAN: Het Lieveheersbeestje in 21 de Germaanse talen W. PIJNENBURG: De zondagen in de 13de 54 eeuw H.F. SCHATZ: De Taal van Emigranten 97 in de Verenigde Staten G. DE SCHUTTER: Woorden kiezen: nieuw 71 en oud in het lexicon van de Nederlandse dialecten in België J. STROOP: Enclitische verschijnselen in 121 het Westbrabants A. WEIJNEN: Etymologische invallen 109 en 185 Boekbesprekingen: J. VAN EIJK: De lui van Oudenhil (J.B. 119 Berns) P. GILLAERTS (ed.): Verscheidenheid in 194 eenheid: een bloemlezing taalpolitieke artikelen over normering en standaardisering van het Nederlands (J. de Rooij) A. VAN GAALEN en Fr. VAN DEN 120 MOSSELAAR: ‘Kèk mè nâh’ : Plat en bekakt Haags (J.B. Berns) D. GORTER, G.H. JELSMA, P.H. VAN DER 113 PLANK, K. DE VOS: Taal in Fryslan (Jo Daan) Taal en Tongval. Jaargang 39 H.M. HERMKENS (uitg.): C. Huygens. 196 Trijntje Cornelis (J. van Leuvesteijn) F. HOLTHAUSEN: Altfriesisches 116 Wörterbuch (H.T.J. Miedema) J. KLEPPER, F. DEN EENZAMEN: Het 119 Eiland Goeree-Overflakkee (J.B. Berns) W. KLOEKE: Zwolse Sketsies (J.B. Berns) 118 G. VAN DER MEER: Frisian ‘Breaking’ 115 (H.T.J. Miedema) Philologia Frisica Anno 1984 (G. van der 192 Meer) L.A. VAN PROOIJE: De vakleu en et vak. 190 Boerderijbouw in Oost-Gelderland vanaf de eeuwwisseling tot ca. 1940 (J.B. Berns) S. REKER: Omgekeerd is ook wat weerd 119 (J.B. Berns) Taal en sociale integratie. Deel 8 (G. De 189 Schutter) Bladvullingen 140 en 188 Mededelingen 199 Taal en Tongval. Jaargang 39 1 [Nummers 1 en 2] De werkwoordelijke eindgroep in Gouds taalgebruik uit de 14de en de 16de eeuw J.A. van Leuvensteijn Samenvatting Deze studie bevat een beschrijving van de werkwoordelijke eindgroep op basis van oorkonden uit de 14de eeuw. Daarop volgt een beschrijving van de eindgroep in een fragment uit het Dagboek van broeder Wouter Jacobsz van rond 1575. Een schets van de veranderingen in de eindgroep besluit de studie. Paragraaf 3.4. bevat de samenvatting en de conclusies met betrekking tot het oorkondenbestand uit de 14de eeuw, culminerend in schema 12; paragraaf 4.6. bevat de samenvatting en de conclusies met betrekking tot het dagboekfragment van rond 1575, met het afsluitende schema 21. Uit de schets van de diachrone ontwikkeling blijkt, dat er zich een verandering heeft voorgedaan bij de volgorde van de pv van hebben en zijn ten opzichte van het voltooid deelwoord van het hoofdwerkwoord, een verandering, die zich bij zijn sneller heeft voltrokken dan bij hebben. 1. Inleiding In deze volgordebeschrijving beperk ik mij tot clauses met één hoofdwerkwoord (zelfst.ww. of koppelww.) die in ieder geval een voltooid deelwoord of een infinitief in de eindgroep hebben. Clauses waarin het werkwoord een te + infinitief of een tegenwoordig deelwoord als aanvulling bij zich heeft, zijn dus buiten beschouwing gelaten. Voor het onderzoek is gebruik gemaakt van 110 oorkonden uit de periode 1325 - 14001 en een fragment uit het Dagboek van broeder Wouter Jacobsz van rond 15752. 1 Mevr. dr. M.J. Hogenhout-Mulder en dr. P.Th. van Reenen hebben mij dit deelcorpus, dat zich op de VU te Amsterdam bevindt, ter beschikking gesteld. Ik wil hen daarvoor vriendelijk bedanken. 2 Wouter Jacobsz: Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (Gualtherus Jacobi Masius), Prior van Stein, Amsterdam 1572-1578, en Montfoort 1578-1579, uitgegeven door I.H. van Eeghen. Groningen, 1959, 1960. 2 dln. Het bewerkte fragment beslaat de pagina's 466-500 (r. 14a) uit deel 2. Graag bedank ik Janny Nijhof en Ruurd Hielkema voor hun bijdrage aan de computerbewerking van dit corpus, alsmede Marcel Dekker, die de benodigde programmatuur heeft geschreven. Taal en Tongval. Jaargang 39 2 De oorkonden, gedateerde primaire getuigen van taalgebruik te Gouda, zijn door mij naar de tijd van ontstaan in drie groepen verdeeld: Verzameling I (1325 - 1350): 26 oorkonden Verzameling II (1351 - 1375): 40 oorkonden Verzameling III (1376 - 1400): 44 oorkonden. In het dagboekfragment van Wouter Jacobsz wordt de periode van januari tot mei 1575 beschreven. De omvang van het corpus bedraagt 1500 regels in de uitgave van mevr. Van Eeghen. De auteur werd naar alle waarschijnlijkheid te Gouda geboren en woonde er tot 1572. Na een periode van omzwervingen om het geloof, keerde hij naar Gouda terug, waar hij in 1595 overleed. De twee kennisbronnen voor het taalgebruik in Gouda verschillen. De oorkonden zijn akten met traditionele bouw, geschreven door een aantal auteurs; het dagboek, geschreven in ongebonden proza, is van één auteur. Het taalgebruik in de oorkonden en het taalgebruik in Wouter Jacobsz' dagboek moeten echter beide in directe relatie met het gangbare taalgebruik in Gouda hebben gestaan. Dit rechtvaardigt naast de beschrijving van het taalgebruik in de 14de-eeuwse oorkonden en de beschrijving van Wouter Jacobsz' taalgebruik van rond 1575 een beknopte schets van de diachrone verandering in de periode 1325-1575. 2. Gebruikte afkortingen3 en vindplaatscoderingen hww1: hulpwerkwoord van eerste graad VFhww1: pv van hulpwerkwoord van eerste graad VFhww2: pv van hulpwerkwoord van tweede graad VFhww3: pv van hulpwerkwoord van derde graad Ihww1: infinitief van hulpwerkwoord van eerste graad Phww1: part.perf. van hulpwerkwoord van eerste graad Ihww2: infinitief van hulpwerkwoord van tweede graad Vhfdww: nominale vorm van hoofdwerkwoord (d.i. zelfst.ww. of koppelww.) Ihfdww: infinitief van hoofdwerkwoord Phfdww: part.perf. van hoofdwerkwoord De vindplaatscodering van de oorkonden bestaat uit de code in het databestand op de Vrije Universiteit te Amsterdam. De vindplaatscodering van het dagboekfragment wordt door zes cijfers gevormd. De eerste drie geven het 3 Vergelijk voor het gebruik van deze afkortingen J.A. van Leuvensteijn: De kluchten van Gerrit Hendericxsz van Breughel (...). Amsterdam, 1985. Hfd. 3, p. 101-167. Taal en Tongval. Jaargang 39 3 nummer van de bladzijde aan in deel 2 van het Dagboek van broeder Wouter Jacobsz (...), uitgegeven door I.H. van Eeghen (Groningen, 1960). De laatste drie cijfers duiden de regel aan waarop zich het eerste woord van het citaat bevindt. 3. Werkwoordelijke eindgroep in 14de-eeuwse oorkonden 3.1. Overzicht van het corpus Volgordeoverzicht 1 Volgordedelen in aantal clauses eindgroep met Phfdww met Ihfdww VFhww1, P/Ihfdww 163 23 VFhww2, Ihww1, 1 2 P/Ihfdww Alle werkwoordelijke eindgroepen doen zich voor in bijzinnen. 3.2. Eindgroep met VFhww1 en P/Ihfdww 3.2.1. Clauses met Phfdww Volgordeoverzicht 24 1. Periode in Phfdww VFhww1 (107) 14de eeuw tweede hebben (10) kwart zijn (10) staan (1) derde kwart hebben (31) zijn (12) vierde kwart hebben (32) worden (1) zijn (10) 2. Periode in VFhww1 Phfdww (56) 14de eeuw 4 De getallen tussen haakjes geven het aantal vindplaatsen aan. Taal en Tongval. Jaargang 39 tweede hebben (17) kwart zijn (8) derde kwart hebben (12) vierde kwart hebben (19) Taal en Tongval. Jaargang 39 4 Enkele voorbeelden. (De werkwoordsvormen in de eindgroep zijn gecursiveerd.) ad 1 HE 20934101 = Gasthuizen XVI (...) dat hi v(er)coft heuet diederich remwart soene (...) die thien scellinghe holl(ants) jof paym(ent) (...) jars an renten (...) HE 20935101 = Weeshuis XIV (...) die ghemaket was in die jaer ons he(re)n m ccc en(de) viftich (...) ad 2 HE 20939203 = Weeshuis CLV (...) ende optie oestside heeft beleghen Jan van der duyn vorsc(reuen) selue mit zeuen m(or)ghen lants (...) HE 20933606 = Weeshuis VII (...) dat es gheleghen jn den reghenboghe tuschen hille vrowiins en(de) thijs van Bloemendael In het tweede kwart van de 14de eeuw blijken op een totaal van 46 vindplaatsen 21, dat is 46%, de volgorde Phfdww-VFhww1 te hebben en 25, dat is 54%, VFhww1-Phfdww. Dit kan als volgt in een regel worden geformuleerd: (1) Phfdww kan in het tweede kwart van de 14de eeuw zowel voorafgaan aan als volgen op VFhww1. Schema 1 (2de kwart 14de eeuw) -Phfdww-VFhww1-Phfdww- In het derde kwart van de 14de eeuw gaat blijkens het bestand Phfdww in 78% van de gevallen aan VFhww1 vooraf. In 22% van de gevallen komt VFhww1 vóór Phfdww. Deze laatste volgorde werd niet bij het hulpwerkwoord zijn aangetroffen. Voor het vierde kwart van de 14de eeuw geldt: Phfdww-VFhww1: 69% en VFhww1-Phfdww: 31%. Ook in deze periode volgt het hulpwerkwoord zijn op Phfdww. Dit levert de volgende twee regels op: (2) Phfdww kan in het derde en vierde kwart van de 14de eeuw zowel voorafgaan aan als volgen op VFhww1(hebben). (3) Phfdww gaat in het derde en vierde kwart van de 14de eeuw vooraf aan VFhww1(zijn). Taal en Tongval. Jaargang 39 5 Schema 2 (3de & 4de kw. 14de e.) -Phfdww-VFhww1(hebben)-Phfdww- Schema 3 (3de & 4de kw. 14de e.) -Phfdww-VFhww1(zijn)- Rond 1350 tekent zich bij het hulpwerkwoord zijn een ontwikkeling af, waarbij Phfdww een vaste plaats krijgt, nl. voorafgaande aan VFhww1. 3.2.2. Clauses met Ihfdww Volgordeoverzicht 3 1. Periode in Ihfdww VFhww1 (15) 14de eeuw tweede mogen (2) kwart derde kwart zullen (3) vierde kwart zullen (10) 2. Periode in VFhww1 Ihfdww (8) 14de eeuw tweede zullen (7) kwart derde kwart - vierde kwart blijven (1) Enkele voorbeelden. ad 1 HE 20939301 = Weeshuis CLVI (...) dat hi hem voert verhalen sel (...) ad 2 HE 20933301 = St Jan IV (...) Omme dat dit Waer es vaste en(de) gestade sel bliuen (...) In het tweede kwart van de 14de eeuw blijkt op een totaal van negen vindplaatsen het zevental met zullen een voorkeur te hebben voor VFhww1-Ihfdww, terwijl in het derde en vierde kwart alleen de volgorde Ihfdww-VFhww1 bij dit hulpwerkwoord voorkomt.