Koleje polowe na ziemiach polskich w okresie I wojny światowej Koleje polowe na ziemiach polskich w okresie I wojny światowej Funkcja, znaczenie i późniejsze wykorzystanie Materiały z konferencji Piaseczno – Nieporęt – Sochaczew 2019 Stacja Muzeum Sochaczew 2019 Wydawca: Stacja Muzeum ul. Towarowa 3, 00‒811 Warszawa www.stacjamuzeum.pl Redakcja: Łukasz Popowski, Tomasz Karolak Słowo wstępne Marta Przygoda, Monika Szymańska Korekta: Mam przyjemność przekazać w Państwa ręce materiały z konferencji-szkolenia Tomasz Karolak, Monika Szymańska pt. „Koleje polowe na ziemiach polskich w okresie I wojny światowej – funkcja, znaczenie Marta Przygoda, Łukasz Popowski i późniejsze wykorzystanie” wydane w ramach zadania o tej samej nazwie. Środki na reali- zację tego przedsięwzięcia Stacja Muzeum pozyskała w 2019 r. z programu „E.4.1. Kultura promuje partnerstwa” realizowanego przez Samorząd Województwa Mazowieckiego. Copyright © Stacja Muzeum, 2019 Unikalność i niezwykłość naszej publikacji polega na tym, że jest to pierwsza praca, która w tak szerokim zakresie podejmuje problematykę kolei polowych na ziemiach pol- skich. O dużym spectrum nieodkrytej dotąd wiedzy na ten temat świadczy chociaż- by fakt, że zrealizowaliśmy nie jedno, lecz aż trzy spotkania: w Piasecznie, Nieporęcie i Sochaczewie. Wszystkie obfitowały w ciekawe, odkrywcze i inspirujące wystąpienia. Projekt był skierowany z jednej strony do pracowników muzeów, z drugiej zaś do na- uczycieli, touroperatorów, przewodników, działaczy kulturalnych, historyków oraz mło- ISBN: 978-83-953336-0-6 dzieży. Jesteśmy przekonani, że od teraz dla żadnego z uczestników szkoleń nie będzie już obca postać Paula Decauville’a czy terminy takie jak „Feldbahn”, „Brigadelok” czy „tor patentowy”. Nasza inicjatywa od samego początku zakładała pozyskanie partnerów, którzy za- pewnią transfer wiedzy do instytucji kultury. W trakcie realizacji zadania udało nam się zaprosić do współpracy przedstawicieli różnorodnych branż i dziedzin nauki. I tak, Publikacja wydana w ramach zadania „Konferencja-szkolenie pn. »Koleje polowe na ziemiach polskich w okresie wspólnie z nami, trud szerzenia wiedzy o kolejach polowych podjął się Kampinoski I wojny światowej – funkcja, znaczenie i późniejsze wykorzystanie«” Park Narodowy, Piaseczyńsko-Grójeckie Towarzystwo Kolei Wąskotorowej, Fundacja dofinansowanego z budżetu Samorządu Województwa Mazowieckiego „Poznańczycy”, Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne czy Polskie Stowarzyszenie w programie „E.4.1. Kultura promuje partnerstwa” Miłośników Kolei. Cieszy nas również fakt, że Stacja Muzeum w Warszawie wraz ze swoją filią, Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie, zaczęły ponownie stawać się cen- trum zainteresowania miłośników kolejnictwa, którzy poprzez swoją pasję, a co za tym idzie nieustanne pogłębianie wiedzy o kolejnictwie, stanowią dla nas, pracowników muzeów techniki, nieocenione wsparcie i gwarantują wysoki poziom każdego spotka- nia branżowego. Wyjątkowość realizowanego przez nas przedsięwzięcia nie polegała jednak tylko na zgromadzeniu wokół jednego zagadnienia pokaźnego grona specjalistów. Warto podkreślić, że inicjatywa propagowania wiedzy o kolejach polowych wyszła z Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie, które kultywuje tradycje zamkniętej 30 listopada Skład i łamanie: Tomasz Karolak 1984 r. sochaczewskiej kolei wąskotorowej, czyniąc starania, by pamięć o dziedzictwie kulturowym i technicznym Mazowsza nigdy nie została zapomniana. A przecież to wła- śnie sochaczewska wąskotorówka, pozostająca stale w bliskich związkach z Puszczą Druk i oprawa: Matrix Druk Sp. z o.o. Sp. k. Kampinoską, przez długie lata kooperowała również z istniejącą w leśnych ostępach ul. Okulickiego 7/9, 05-500 Piaseczno od czasów I wojny światowej koleją leśną. 6 Koleje polowe na ziemiach polskich w okresie I wojny światowej Cieszymy się, że ten interdyscyplinarny i wielowątkowy projekt trafi do zróżnico- wanych grup odbiorców, czego pierwszą przesłanką byli licznie zgromadzeni uczest- nicy spotkań w Piasecznie, Nieporęcie i Sochaczewie. Z tego powodu jego realizacja, którego podsumowaniem jest niniejsza publikacja, była dla nas bardzo satysfakcjonują- ca. Żywimy równocześnie nadzieję, że jest to dopiero początek dalszych, szeroko zakro- jonych badań, a tym samym częstszych spotkań Państwa z jakże wdzięczną tematyką kolejnictwa. Na koniec pragnę serdecznie podziękować pracownikom Stacji Muzeum w Warszawie Michał Budnik i Muzeum Kolei Wąskotorowej w Sochaczewie za zaangażowanie w realizację zada- Fundacja „Poznańczycy” (Poznań) nia, prelegentom za przygotowanie ciekawych wystąpień, a wszystkim Państwu za za- interesowanie działaniami naszych obu muzealnych placówek, do których serdecznie zapraszam. Koleje polowe z okresu I wojny światowej Joanna Kazimierska Dyrektor na ziemiach polskich – koncepcja, budowa, Stacji Muzeum w Warszawie użytkowanie i próba usystematyzowania Zmiany polityczne, społeczne i gospodarcze, których skutkiem była Wielka Wojna w latach 1914–1918, zauważalne są do dzisiaj. Coraz mniej spotyka się jednak namacal- nych w terenie śladów zmagań zbrojnych i infrastruktury z okresu I wojny światowej, a ostatnimi z nich mogą być pozostałości po funkcjonujących wtedy wojskowych kole- jach polowych. Z prawdziwym ich rozkwitem mieliśmy do czynienia przed ponad stu laty na ziemiach polskich. Wstęp Groźba poważnego konfliktu zbrojnego zagrażała Europie od pierwszych lat XX w. Zadawnione urazy, a przede wszystkim dążenie do ekspansji gospodarczej i dominacji na kontynencie i w koloniach zamorskich prowadziły do napięć między państwami cen- tralnymi1 a panującą na morzach Wielką Brytanią i odczuwającą uraz po utracie na rzecz Niemiec Alzacji i Lotaryngii – Francją. Sprzymierzona2 z dwoma ostatnimi państwami Rosja, która wydawała się najbardziej zacofana gospodarczo w Europie, ciągle czuła się zagrożona możliwością utraty ziem polskich, które uzyskała po kongresie wiedeńskim. Obszar ten z kolei stanowił poważne zagrożenie strategiczne dla Niemiec, przybliżając granicę niebezpiecznie blisko Berlina, a w przypadku wyprowadzenia stamtąd rosyjskiej ofensywy na zachód, groził odcięciem i utratą Prus Wschodnich czy Śląska. Spowodo- wana słabnięciem Imperium Osmańskiego ekspansja Austro-Węgier na Bałkany spro- kurowała zdecydowany sprzeciw Rosji, która widząc własne interesy w tym regionie, wspierała Serbię. Iskra zapalna globalnego konfliktu pojawiła się właśnie tutaj. Skom- plikowany układ sojuszy, z których zaczęły wywiązywać się poszczególne państwa prze- ciwko swoim sąsiadom, spowodował efekt domina – kolejne rządy ogłaszały mobilizację 1 Państwa centralne: sojusz Cesarstwa Niemieckiego, monarchii austro-węgierskiej, Carstwa Bułgarii i Imperium Osmańskiego. 2 Ententa: sojusz pomiędzy Wielką Brytanią, Francją i Rosją. 8 Koleje polowe na ziemiach polskich w okresie I wojny światowej M. Budnik, Koleje polowe z okresu I wojny światowej na ziemiach polskich… 9 i wypowiadały wojnę. Tak rozpętała się I wojna światowa w Europie, której ostatnie ślady, nie wojskowych. Po analizach parametrów i zebranych doświadczeniach z ćwiczeń po- po stu latach od jej zakończenia można jeszcze odszukać na terenach pokolejowych. ligonowych uznano, że pomimo mniejszych zdolności przewozowych niż klasyczna Sytuację strategiczną w Europie determinowały w tym okresie nie tylko granice kolej normalnotorowa, to wąski tor dawał zdecydowaną przewagę w organizacji trans- polityczne, ale także uwarunkowania geograficzne (ukształtowanie terenu, rzeki itp.) portu w porównaniu do trakcji konnej. Nie absorbował też dużych zasobów ludz- i gospodarcze (np. lokalizacja okręgów przemysłowych). Wszystkie te czynniki decy- kich do prowadzenia ruchu, które mogły być efektywniej użyte na innych odcinkach dowały o jakości infrastruktury transportowej na potencjalnym teatrze działań wo- frontu. jennych. Oparte na powszechnej mobilizacji armie, które stanęły naprzeciwko siebie, Kolej polową państwa centralne rozwijały przede wszystkim w twierdzach. osiągały liczebność idącą w setki tysięcy powołanych żołnierzy, co wymagało ciągłe- Zastosowanie w nich sprawnego systemu transportowego stanowiło równorzędny go dostarczania walczącym gigantycznych ilości zaopatrzenia. Na froncie zachodnim, komponent systemu obrony obok nowoczesnych fortyfikacji i wyszkolonej załogi. Sieć gdzie walki toczono na terenach wysoko uprzemysłowionych, istniała gęsta sieć kolei feldbahnów w twierdzach nie dawała jednak wyobrażenia, czy sprawdzi się jako ele- normalnotorowej, możliwej do wykorzystania przez wojsko3. Na Bałkanach i w Tyrolu, ment łańcucha logistycznego na dłuższych, sięgających nawet kilkadziesiąt kilome- ze względu na górski charakter tych ziem, sieć kolejowa była rzadsza, ale nie można po- trów, dystansach. Dlatego próbowano testować układanie torowisk i uruchamianie kolei wiedzieć, że nie było jej tam wcale. Z zupełnie inną sytuacją miano do czynienia na po- w warunkach poligonowych6. Pododdziały komunikacyjne (niem. Verkehrstruppen) graniczu niemiecko-rosyjskim, co zaowocowało powstaniem bardzo ciekawej sieci kolei wyspecjalizowane w budowie kolei zaczęto też tworzyć i przydzielać do korpusów ar- polowej. mijnych. Ze względu na ich wysoką kulturę techniczną i wyspecjalizowanie oddzia- Granicząca z Rzeszą Niemiecką4 na przestrzeni setek kilometrów carska Rosja świa- ły wojsk kolejowych nie przekraczały rozmiaru batalionu i były do dyspozycji sztabu doma była swoich zapóźnień w modernizacji kraju i armii. Przegrana wojna z Japonią w ramach korpusu armijnego. Po ogłoszeniu mobilizacji korpusy armijne przekształca- w 1905 r. uświadomiła