ROLA, DZIAŁALNOŚĆ I ZNACZENIE KOBIET W ARMII KRAJOWEJ WYBÓR BIOGRAFII REGIONU ŁÓDZKIEGO Dopiero zimą można powiedzieć, które drzewa są naprawdę zielone. Dopiero kiedy wieją przeciwne wiatry, można powiedzieć, czy człowiek albo kraj jest odważny i nieugięty – John Fitzgerald Kennedy Moim prababciom: Janinie Nowakowskiej i Natalii Stępień Biblioteka Fundacji „Archiwum Pomorskie AK” w Toruniu Tom LXX Komitet Redakcyjny Biblioteki Przewodniczący ANDRZEJ TOMCZAK Członkowie BOGDAN CHRZANOWSKI, SYLWIA GROCHOWINA JAN SZILING Sekretarz KATARZYNA MINCZYKOWSKA Na okładce od lewej: Maria Izymlówna i Wanda Jędrzejewska – żołnierze AK Okręg Łódzki (fot. ze zbiorów wydawcy) Zarząd Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej dziękuje Dyrekcji Narodowego Archiwum Cyfrowego za nieodpłatne udostępnienie zdjęć, publikowanych w niniejszym wydawnictwie Pozycja dotowana przez Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych Aleksandra Rybińska ROLA, DZIAŁALNOŚĆ I ZNACZENIE KOBIET W ARMII KRAJOWEJ WYBÓR BIOGRAFII REGIONU ŁÓDZKIEGO Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej Toruń 2016 RECENZJA dr hab. Sylwia Grochowina REDAKTOR PROWADZĄCY dr Katarzyna Minczykowska PROJEKT OKŁADKI Zuzanna Filarska ADIUSTACJA I KOREKTY Aneta Dąbrowska-Korzus INDEKSY Bartosz Drzewiecki TŁUMACZENIE STRESZCZEŃ I SŁÓW KLUCZOWYCH Agnieszka Chabros Regina Strzemeska Printed in Poland © Aleksandra Rybińska and Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek Toruń 2016 ISBN 978–83–88693–69–4 Skład: Wena, Włodzimierz Dąbrowski Druk: Wąbrzeskie Zakłady Gra< czne www.wzg.com.pl SPIS TREŚCI Wykaz ważniejszych skrótów ................................................... .............................................. 7 Wstęp ........................................................................................................................................ 9 Rozdział I. Kobiety-żołnierze w Wojsku Polskim 1918–1945 ........................................... 15 1.1. Ochotnicza Legia Kobiet ........................................................................................... 16 1.2. Przysposobienie Wojskowe Kobiet .......................................................................... 21 1.3. Pomocnicza Służba Kobiet ....................................................................................... 28 1.4. Kobiety w służbie SZP–ZWZ–AK ........................................................................... 39 Rozdział II. Kobiety w służbach łączności w Wojsku Polskim 1918–1945 ...................... 53 2.1. Wojska łączności w latach II Rzeczpospolitej ........................................................ 53 2.2. Rola kobiet w łączności w szeregach SZP–ZWZ–AK ........................................... 59 2.3. Obsługa technicznych środków łączności przez kobiety w okresie konspiracji 64 Rozdział III. Kobiety a służba zdrowia w Wojsku Polskim 1918–1945 ............................ 67 3.1. Cywilna służba zdrowia w II Rzeczpospolitej ........................................................ 68 3.2. Wojskowa służba zdrowia w II Rzeczpospolitej ................................................... .. 74 3.3. Organizacja służby zdrowia w SZP–ZWZ–AK ................................................... ... 86 Rozdział IV. Łączniczki, sanitariuszki, żołnierki – sylwetki kobiet – biogra< e regionu łódzkiego. Wybór ............................................................................................................. 97 4.1. Dynowska Krystyna ps. NN ..................................................................................... 97 4.2. Gordinowicz Helena ps. Helena ............................................................................... 99 4.3. Janiszewska Pelagia ps. Elżbieta ............................................................................... 100 4.4. Jankowska-Lipczyk Maria ps. Zośka ....................................................................... 102 4.5. Lipińska Hanna ps. NN ............................................................................................. 104 4.6. Łabuzińska Helena ps. Halszka ................................................................................ 105 4.7. Łęcka Zo< a ps. Honorka ........................................................................................... 107 4.8. Nadolska Barbara ps. Wilga ...................................................................................... 109 4.9. Pluta Anna ps. Haniś ................................................................................................. 111 4.10. Nowakowska Janina ps. Wiktoria .......................................................................... 113 4.11. Stępień Natalia ps. Zośka ........................................................................................ 117 4.12. Trybus Danuta ps. Danka ....................................................................................... 120 4.13. Wilczyńska-Sekulska Barbara ps. Penelopa ......................................................... 124 4.14. Wojciechowska Irena ps. Bartek ............................................................................ 129 4.15. Wojciechowska Iwona ps. Vera .............................................................................. 132 Zakończenie ............................................................................................................................. 135 Summary .................................................................................................................................. 137 Zusammenfassung ................................................................................................................... 138 Indeks osobowy ....................................................................................................................... 139 Indeks geogra< c zny ................................................... ................................................... ........... 147 Bibliogra< a ............................................................................................................................... 153 WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW AK – Armia Krajowa APW – Armia Polska na Wschodzie CWŁ – Centrum Wyszkolenia Łączności DP – Dywizja Piechoty GG – Generalne Gubernatorstwo ICN – International Council of Nurses (Międzynarodowa Rada Pielęgniarek) KG – Komenda Główna KOP – Korpus Ochrony Pogranicza KSPKdoOK – Komitet Społeczny Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju MPiT – Ministerstwo Poczt i Telegrafów NOW – Narodowa Organizacja Wojskowa NOWK – Narodowa Organizacja Wojskowa Kobiet OLK – Ochotnicza Legia Kobiet OOB – Organizacja Orła Białego OPKdoOK – Organizacja Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju OSS – O< cerska Szkoła Sanitarna OW – Organizacja Wojskowa PCK – Polski Czerwony Krzyż PLSK – Pomocnicza Lotnicza Służba Kobiet PMSK – Pomocnicza Morska Służba Kobiet POW – Polska Organizacja Wojskowa PPS-WRN – Polska Partia Socjalistyczna – Wolność, Równość, Niepodległość PRK – Przysposobienie Rezerw Kobiecych PSK – Pomocnicza Służba Kobiet PSPZ – Polskie Stowarzyszenie Pielęgniarek Zawodowych PSW – Pomocnicza Służba Wojskowa PSWK – Pomocnicza Wojskowa Służba Kobiet PUWFiPW – Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego PWK – Przysposobienie Wojskowe Kobiet SPP – Studium Polski Podziemnej SZP – Służba Zwycięstwa Polski WKSSłZdrowia – Wojskowy Korpus Sióstr Służby Zdrowia WP – Wojsko Polskie WPŚW – Wojska Polskie Środkowego Wschodu WRN – Wolność, Równość, Niepodległość WSOP – Wojskowa Służba Ochrony Powstania ZHP – Związek Harcerstwa Polskiego ZOR – Związek Odbudowy Rzeczypospolitej ZWZ – Związek Walki Zbrojnej WSTĘP Niezwykle ważnym, ale niestety nieco zapomnianym i nie zawsze docenianym fragmentem dziejów Polskiego Państwa Podziemnego jest służba kobiet w struk- turach Armii Krajowej (AK). To właśnie kobiety stanowiły ponad 10% stanu oso- bowego wszystkich formacji AK. Wbrew powszechnym wyobrażeniom nie tylko służyły jako łączniczki i sanitariuszki, ale wykonywały także inne ważne i niebez- pieczne zadania. Celem publikacji było przedstawienie biogramów kobiet walczących w AK, związanych z regionem łódzkim. Aby wprowadzić czytelnika w tematykę związa- ną z wojskowością kobiet, w początkowych rozdziałach postanowiono przedsta- wić genezę udziału kobiet w formacjach wojskowych, począwszy od odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. do zakończenia II wojny światowej w 1945 r. Realizacja założonego celu wydaje się tym istotniejsza, że w dotychczasowej hi- storiogra< i badacz nie odnajdzie biogramów kobiet przedstawionych w tej pracy. Oczywiście do pierwszych trzech rozdziałów powstawało wiele monogra< i1 i arty- kułów2, jednak nigdy nie dotyczyły one tak szerokiego ujęcia i nie koncentrowały się w szczególności na AK. 1 M.in.: A. Bobińska, Pomocnicza Wojskowa Służba Kobiet 2 korpusu 1941–1945, Warszawa 1999; E. Bukowska, Łączność, sabotaż, dywersja. Kobiety w Armii Krajowej, Londyn 1985 (nie zawie- ra informacji o służbie zdrowia); E. M. Car, Kobiety w szeregach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1940–1948, Warszawa 1995; A. Cieślikowa, Ochotnicza Legia Kobiet 1918–1922, Warszawa 1998; T. Jurga, Kobiety we wrześniu 1939 r., [w:] By nie odeszły w mrok zapomnienia. Udział kobiet polskich w II wojnie światowej, pod red. H. Auderskiej, Warszawa 1976; M. Maćkowska, Pomocnicza Służba Kobiet w Polskich Siłach Zbrojnych w okresie II wojny światowej, Londyn 1990; A. Marcinkiewicz- -Gołaś, Ochotnicza Legia Kobiet 1918–1922, Warszawa 2006; A. E. Markert, Polsce wierna. Włady- sława Piechowska 1900–1987.