Landschapsgeschiedenis van Roderwolde Een interdisciplinair onderzoek naar de natuurlijke landschapsgenese van een woldgebied in de Kop van Drenthe en de kolonisatie en ontginning in de late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd Jeroen Zomer Titelpagina Landschapsgeschiedenis van Roderwolde Een interdisciplinair onderzoek naar de natuurlijke landschapsgenese van een woldgebied in de Kop van Drenthe en de kolonisatie en ontginning in de late Middeleeuwen en de Nieuwe Tijd Groningen, juli 2009 Auteur: J. Zomer Onder begeleiding van: prof. dr. ir. Th. Spek prof. dr. A. van der Woud dr. ir. E.W. Meijles Dit onderzoek is geschreven als Masterscriptie aan de Rijksuniversiteit Groningen, faculteit der Letteren, vakgroep Kunstgeschiedenis, Master Landschapsgeschiedenis. Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1 Inleiding ...................................................................................................................................5 1.1 Aanleiding................................................................................................................................................5 1.2 Probleemstelling.......................................................................................................................................5 Het natuurlijke landschap en zijn genese .................................................................................................6 Reconstructie van de middeleeuwse kolonisatie- en ontginningsgeschiedenis.................................................7 1.3 Afbakening van het onderzoek in ruimte en tijd.......................................................................................7 1.4 Opzet van het onderzoek..........................................................................................................................8 2 Beschikbare bronnen en stand van het onderzoek........................................................................9 2.1 Het natuurlijke landschap ........................................................................................................................9 Geologie ................................................................................................................................................9 Bodemkunde .......................................................................................................................................10 Hydrologie...........................................................................................................................................10 Paleobotanie........................................................................................................................................11 2.2 Het cultuurlandschap.............................................................................................................................11 Archeologie ..........................................................................................................................................11 Historisch onderzoek ............................................................................................................................13 Historische geografie.............................................................................................................................14 2.3 Vergelijkbare onderzoeken......................................................................................................................16 3 Het natuurlijke landschap en zijn genese ..................................................................................17 3.1 Inleiding ................................................................................................................................................17 3.2 Methoden van onderzoek.......................................................................................................................17 3.3 De stratigrafie van de pre-holocene ondergrond .....................................................................................20 Mioceen, Pliocceen en vroeg-Pleistoceen .................................................................................................20 Midden- en laat-Pleistoceen..................................................................................................................22 Holsteinien..........................................................................................................................................23 Saalien(complex) .................................................................................................................................23 Weichselien..........................................................................................................................................25 3.4 Het pleistocene zandlandschap...............................................................................................................27 Pleistoceen reliëf...................................................................................................................................27 Hydrologische situatie...........................................................................................................................28 3.5 Het verdrinkende vroeg-holocene landschap ..........................................................................................29 Vroeg-holocene vegetatieontwikkeling.....................................................................................................29 Veen in stagnerend water......................................................................................................................31 3.6 Het holocene veenlandschap ..................................................................................................................32 Veengroei onder invloed van een stijgende waterspiegel............................................................................32 Mariene invloeden in het veen?.............................................................................................................33 3.7 Reconstructie van een verdwenen (hoog)veen.........................................................................................34 Afgraving, oxidatie, erosie en inklinking ................................................................................................34 Omvang en vegetatie van het verdwenen veen ........................................................................................36 Natuurlijke afwatering van het veen .....................................................................................................37 3.8 Het veenlandschap onder vroegmiddeleeuwse Lauwerszee-invloed .........................................................39 Overstromingen in het onderzoeksgebied................................................................................................39 Kleibedekking......................................................................................................................................41 Vegetatie van de overstromingsgronden...................................................................................................42 3.9 Hoofdlijnen en conclusies ......................................................................................................................43 4 Reconstructie van de middeleeuwse kolonisatie- en ontginningsgeschiedenis ..............................45 4.1 Inleiding ................................................................................................................................................45 4.2 Methoden van onderzoek.......................................................................................................................45 Inhoudsopgave 4.3 Veenterpen of resthemen?.......................................................................................................................46 Het gebruik en de datering van de veenterpen ........................................................................................46 De locatiekeuze van de 'veenterp'bewoners .............................................................................................48 De heemsteden (veenterpen in de nieuwe en moderne tijd) ......................................................................49 4.4 Kolonisatie- en Ontginningsgeschiedenis ...............................................................................................50 Het huidige ontginningsmodel ..............................................................................................................50 Archeologische ontginningssporen...........................................................................................................51 De kolonisatie van het natuurlijke landschap.........................................................................................53 Natte waterstaat ..................................................................................................................................53 Kerk en kerkgeschiedenis.......................................................................................................................54 De abdij Mariënkamp te Assen.............................................................................................................56 Besitzrückschreibung ............................................................................................................................57 Historisch-topografische kenmerken .......................................................................................................59 4.5 Hoofdlijnen en conclusies