Nenad Fogel NESTALI U HOLOKAUSTU - ZEMUN Svaka slika priča priču DEUTSCH s.33 MAGYAR o.71 ENGLISH p.109 Nenad Fogel NESTALI U HOLOKAUSTU - ZEMUN Svaka slika priča priču Izdavač Jevrejska opština Zemun 2015. Posvećeno našim roditeljima Danilu i Zori Fogel rođenoj Rakić, borcima Titove Narodnooslobodilačke armije. Nenad i Milan Fogel IMPRESUM Publikacija: NESTALI U HOLOKAUSTU - ZEMUN Izdavač: Jevrejska opština Zemun, Dubrovačka 21, Zemun Urednik: Nenad Fogel Autor izložbe: Nenad Fogel Saradnik na projektu: Milan Fogel (Izrael) Katalog pripremio: Nenad Fogel Separat: Aleksandar Nećak Recenzija: Prof.dr Olivera Milosavljević Prevod na engleski: Olivera Polajnar Lektura i korektura engleski: Ida Polajnar Dobrijević Prevod na nemački i mađarski: Prevod d.o.o. Novi Sad Tehnički urednik kataloga i dizajn izložbenih panoa: Jugoslav Rakita Copyright: JOZ, Nenad Fogel i Troublemaker production d.o.o. Štampa: Digital Art Beograd Tiraž: 5000 Naslovna strana: Ida Erdiner, udata Fogel, fotografija iz 1909.g. SADRŽAJ UVOD 5 ZEMUN I JEVREJI 6 EKONOMSKI POLOŽAJ ZEMUNSKIH JEVREJA U AUSTRIJI 7 JEVREJI U NOVOJ DRŽAVI 8 ODNOS VLASTI PREMA JEVREJIMA UOČI II SVETSKOG RATA 10 ULAZAK NEMAČKIH TRUPA U ZEMUN I DELOVANJE 12 KULTURBUNDA PLJAČKA JEVREJSKE IMOVINE 14 PRINUDNI RAD 15 STRADANJE JEVREJA IZ ZEMUNA 17 JEVREJI U PARTIZANIMA 21 OBNOVA ZAJEDNICE POSLE II SVETSKOG RATA 22 ZAKLJUČAK 25 PROF. DR OLIVERA MILOSAVLJEVIĆ: RECENZIJA 26 ALEKSANDAR NEĆAK: POGLED NA BUDUĆNOST IZ PROŠLOSTI 27 POGOVOR 30 IZLOŽBENI PANOI 147 UVOD Drugi svetski rat doneo je ogromna materijalna razaranja i stradanje preko 60 miliona ljudi širom sveta. Nove generacije su zaboravile na ta razaranja. Naša obaveza je da ne zaborave i stradale. Postavkom izložbe „Nestali u Holokaustu – Zemun“ i katalogom sa kratkim isto- rijatom jevrejske zajednice u Zemunu, želimo da otrgnemo od zaborava naše rođake i prijatelje koji su ubijeni samo zato što su bili druge vere i nacije, da se suprotstavimo narastanju antisemitizma širom Evrope, kao i da obeležimo 70 godina od završetka Drugog svetskog rata. Danas na prostoru bivše Jugoslavije, prisutna i u Srbiji, postoji tendencija da se stradali u ratu izjednače i da se osuđeni ratni zločinci rehabilituju. To se, između osta- log, ogleda i u inicijativama da se podižu zajednički spomenici žrtvama fašizma i nji- hovim egzekutorima. Jedan takav je već podignut 1994. godine u Subotici, naravno uz objašnjenje da se radi o „nevinim žrtvama“. Govoreći o pritiscima da se žrtve izjedna- čavaju bivši predsednik Hrvatske Stjepan Mesić kaže: „Treba reći istinu da nijedan po- ginuli u Jasenovcu nije kriv ni za jednog na Blajburgu, ali su mnogi na Blajburgu krivi za mnoge u Jasenovcu”. Ono što razlikuje jevrejske od ostalih žrtava nije sadržano u brojkama. Stradanje Jevreja, koje danas ceo svet naziva Holokaust a Izrael Šoa, razli- kuju se po tome što je to bio državni projekat nacističke Nemačke o totalnom uništenju jevrejskog naroda. Hitlerova opsesija Jevrejima i rešavanje „jevrejskog pitanja“ koje je postavio u svojoj knjizi Majn kampf (Mein Kampf) rezultirala je ubijanjem preko 6 miliona Jevreja širom Evrope. Mnogo pre zvanične odluke, koju su visoki funkcioneri nacističke Nemačke doneli u januaru 1942. na Konferenciji u Vanzeu, o „konačnom rešenju jevrejskog pitanja“ (Endlösung der Judenfrage”), ubijanje Jevreja u Evropi bio je deo državnih politika nemačkih saveznika. Odmah po kapitulaciji Jugoslavije aprila 1941. godine novouspostavljene vlasti u Srbiji započele su rešavanje tzv. „jevrejskog pitanja“. Svi muškarci, Jevreji iz Beograda, Banata i porobljene Srbije, pohapšeni su i zatvoreni u sabirni logor „Topovske šupe“. Do decembra 1941. godine bili su pogu- bljeni od strane nemačkog okupatora. Od decembra iste godine kolaboracionistička vlada Milana Nedića hapsi preostale jevrejske žene, decu i starce i šalje ih u Jevrejski logor Zemun. Nije prošlo mnogo vremena a šef Policije sigurnosti u okupiranoj Srbiji, Emanuel Šefer izvestio je 8. juna 1942. godine centralu u Berlinu da je Srbija „Juden- frei“, zemlja bez Jevreja. Na području tzv. NDH, „jevrejsko pitanje“ počelo je da se rešava u avgustu 1941. godine otvaranjem logora Jasenovac i Stara Gradiška u kojima je smrt našlo preko 30.000 Jevreja među kojima i 574 Jevreja iz Zemuna. Sudbina Jevreja iz Zemuna može da posluži kao obrazac na koji se način širom porobljene Evrope pristupalo uništavanju celog jevrejskog naroda: Prvo su im bila oduzeta sva građanska prava, potom im je oduzeta imovina, zatim su ih terali na pri- nudni rad i na kraju su ih transportovali u logore (Jasenovac i Staru Gradišku), gde su im oduzeti i životi. 7 ZEMUN I JEVREJI Zemun je smešten na lesnoj terasi desne obale Dunava. O naseljavanju Zemuna postoje tragovi koji nas vode sve do neolitskog doba. U rimsko doba zvao se Tauru- num, a Krstaši ga u XI veku spominju pod nazivom Mallevilla. U zapisima iz XII veka prvi put nalazimo varijetet današnjeg imena - Zemlin. Pitome obale Dunava, važni putni pravci, prijatna klima, privredni značaj ovog područja, oduvek su bili privlačni za naseljavanje. Od 1521. do 1717. bio je pod otomanskom vlašću, a onda je pripao Austriji i postao pogranično mesto. U Beogradu se, pored većeg broja nemačkih trgo- vaca i zanatlija, naselio i izvestan broj aškenaskih Jevreja. Beogradskim mirom, pot- pisanim 18. septembra 1739. godine, Beograd je ponovo pripao Otomanskoj imperiji. Zbog toga je grupa od dvadesetak, pretežno aškenaskih porodica, napustila Beograd i nastanila se u Zemunu. Godina 1739. predstavlja datum prvog grupnog naseljava- nja Jevreja u Zemun. Položaj i životni uslovi Jevreja u Zemunu sve do 1746. nisu se mnogo razlikovali od položaja Jevreja u ostalim delovima Austrije. Svi su bili građani drugog reda, sa brojnim ograničenjima. Do pogoršanja položaja Jevreja i do novih ograničenja došlo je 1746. godine, kada je Zemun proglašen za Vojnu granicu. Naime, Jevrejima je bilo zabranjeno da se nastanjuju na području Vojne granice, tako da su oni bili izloženi pritisku da se isele iz Zemuna. Na osnovu odluke carice Marije Terezije, od 8. oktobra 1753. već nastanjenim Jevrejima dodeljena je privilegija da mogu da ostanu u Zemunu. Boravak je bio dozvoljen samo za 30 „privilegovanih“ porodica. Da bi se broj jevrejskih porodica održao na privilegovanih 30, bilo je dozvoljeno da se oženi samo prvorođeni sin, i to pod uslovom da se ne izdvaja iz porodice. Ukoliko se oženi drugi ili bilo koji naredni sin, morao se iseliti iz Zemuna, tj. iz Vojne granice. Posedovanje kuća bilo je dozvoljeno samo onim privilegovanim porodicama koje su već posedovale kuću u vreme donošenja caričine odluke. Do povećanja na 45 porodica došlo je za vreme Prvog srpskog ustanka 1804. godine, kada su mnogi Jevreji iz Be- ograda prebegli u Zemun. Problem je iznet pred cara Franju, koji je 17. januara 1816. odredio da za 30 jevrejskih porodica, koje potiču od onih kojima je 1753. godine data privilegija da stanuju u Zemunu, odobrava dalji boravak i posedovanje 30 kuća i jedne opštinske kuće. Problem ostanka u Zemunu preostalih 15 porodica rešen je tek 1868. godine kada je Jevrejima u Vojnoj granici priznata puna ravnopravnost sa ostalim kon- fesijama u Austriji. Zemun, XIX vek 8 EKONOMSKI POLOŽAJ ZEMUNSKIH JEVREJA U AUSTRIJI Od prvog naseljavanja u Zemunu, Jevreji su prošli put od „građana drugog reda“ do uvaženih članova lokalne zajednice. U Austriji su Jevreji dugo bili stanovnici bez građanskih prava, koji su milošću vladara bili trpljeni u zemljama carstva, sa bezbroj ograničenja u pogledu naseljavanja, izbora zanimanja i izražavanja verskih sloboda. Osnovna ograničenja u pogledu izražavanja verskih sloboda ogledala su se u odbijanju carskih vlasti da im se odobri izgradnja verskih objekata. Pored već opisanih ograniče- nja o naseljavanju, Jevrejima se dozvoljavalo da budu zanatlije i trgovci, ali samo dotle dok to ne smeta hrišćanskim zanatlijama ili trgovcima. Najteža su bila ograničenja u pogledu izbora zanimanja. Tako su postojala razna ograničavanja u oblasti trgovine i u zanatskim uslugama kojima su se bavili Jevreji. Sprečavano je otvaranje trgovačkih i zanatskih radnji na glavnoj ulici, a nastojalo se da jevrejski stanovnici ostanu grupisani oko Dubrovačke ulice. Iako je njima bilo dozvoljeno da se bave trgovinom i zanat- stvom, i u tim privrednim granama su za Jevreje uvođene razne zabrane i ograničenja. Tako na primer, kada su hrišćanski trgovci shvatili koliko je unosan posao otkup i pro- daja starih krpa, žalili su se austrijskim vlastima, pa je u čitavim regijama zabranjeno Jevrejima da se bave tim poslom. Slično se dogodilo i sa otkupom i prodajom pijavica. Bilo je takođe raznih žalbi zemunskih trgovaca protiv Jevreja. Tako su tražili od vlasti da zabrani Jevrejima u Zemunu prodaju tekstila, jer navodno obaraju cene i oni ne mogu da prodaju svoju robu. Čak su i zemunski krčmari tražili da se Jevrejima dozvoli točenje pića samo svojim sunarodnicima. Svim ovim i sličnim zahtevima vlasti su izlazile u susret, čime su Jevreji dovođeni u nepovoljan ekonomski položaj. Međutim, jevrejski trgovci su se uvek dočekali na noge i pronalazili nove izvore prihoda, otkri- vajući nove artikle za trgovinu. Kada je car Franja Josif 27. februara 1868. Jevre- jima u Vojnoj granici priznao ravnopravnost sa ostalim priznatim konfesijama u Austriji prestala su ograničenja u pogledu naseljavanja, kupovine nekretnina i izbora za- nimanja. Od te godine broj Jevreja u Zemunu se stalno po- većavao. Prema podacima iz 1912. u Zemunu je, pored najbrojnijih Srba (6000) i Nemaca (3500), bilo popisano i 1200 Jevreja što je bio najveći broj koji