Geograficzne przestrzenie utekstowione 8 ELŻBIETA KONOŃCZUK (PRZEWODNICZĄCA), MARIUSZ LEŚ, EWA NOFIKOW-DOBRODUMOW, ELŻBIETA SIDORUK Geograficzne przestrzenie utekstowione pod redakcją Bożeny Karwowskiej, Elżbiety Konończuk, Elżbiety Sidoruk i Ewy Wampuszyc Recenzenci Renata Makarska Katarzyna Wądolny-Tatar c Copyright by Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2017 Projekt okładki i stron tytułowych Krzysztof Tur Redakcja Anna Szerszunowicz, Ewa Wampuszyc Korekta Agata Rozumko, Anna Szerszunowicz, Ewa Wampuszyc Redakcja techniczna i skład Stanisław Żukowski Tłumaczenie streszczeń Ewa Wampuszyc Indeks Katarzyna Trusewicz, Szymon Trusewicz Wydanie publikacji sfinanowano ze środków Wydziału Filologicznego Uniwersytetu w Białymstoku Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 15–097 Białystok, ul. M. Skłodowskiej-Curie 14 http://wydawnictwo.uwb.edu.pl e-mail: [email protected] ISBN 978–83–7431–514–2 Druk i oprawa: Volumina.pl, Szczecin SPIS TREŚCI Od Redakcji ................................................... 7 Narrating Geographic Space (Bożena Karwowska, Ewa Wampuszyc) 11 Miejsca – mapy – opowieści Katarzyna Szalewska – Figury nieobecności / Retoryka pustki...... 21 Maciej Dajnowski – Mapy literackie – kłącze, fałdy i „efekt przedpokoju” ...................................... 41 Małgorzata Czermińska – Teatr, synagoga, więzienie i parking. Jedno miejsce, cztery opowieści ............................. 53 Elżbieta Konończuk – Utekstawianie miejsc jako forma praktykowania historii ratowniczej. Przykład Podlasia ....... 73 Agnieszka Karpowicz – Pierzyna czy kołdra? Szycie mapy Mazur . 95 Grzegorz Czerwiński – Mapa wyobraźni tatarskiej. O doświadczeniu przestrzeni geograficznej w poezji Tatarów polskich i Tatarów kazańskich ................................................ 117 Konkret geograficzny (re)konstruowany Agnieszka Izdebska – Kilka uwag o konstrukcji przestrzeni w prozie W.G. Sebalda .............................................. 141 Agnieszka Czyżak – W cudzej przestrzeni – narracyjne gesty (samo)poznania w prozie przełomu XX i XXI wieku ......... 159 Tomasz Cieślak – Postschulzowskie przestrzenie (re)konstruowane. Dolny Śląsk w Manekinach Karola Maliszewskiego i Bestiarium Tomasza Różyckiego ....................................... 177 Szymon Trusewicz – Nieobecne, opowiedziane. Opowiadanie Miejsce Andrzeja Stasiuka .......................................... 193 Magdalena Roszczynialska – Polskim śladem po Syberii i Jakucji – z przewodnikiem Michałem Książkiem...................... 207 Magdalena Horodecka – Geograficzne kontinnum reprezentacji. Kaukaz Wojciecha Góreckiego .............................. 235 Svetlana Pavlenko – Nekropolis. Motyw powodzi w dziejach Petersburga na przykładach tekstów literackich i publicystycznych ......................................... 261 Paweł Wolski – W Szczecinie, czyli nigdzie. Peryferyjność jako odpowiedź ................................................ 283 Utekstowione miejsca Zagłady Krystyna Pietrych – (Re)prezentacje czy symulacje? Przestrzeń łódzkiego getta w literaturze XXI wieku .......... 309 Ewa Wampuszyc – Intertextuality and Topography in Igor Ostachowicz’s Noc żywych Żydów............................ 331 Bożena Karwowska – Auschwitz-Birkenau: Place, Symbol, Narrative Construct .................................................. 357 Anja Nowak – Spatial Configurations of the Concentration Camp: The Inside and the Outside................................. 371 Meredith Shaw – Commemorative Efforts Outside of those at Former Camp Complexes: Northeast Poland’s “Non-Lieux” and “Lieux de Memoire”´ ....................................... 387 Indeks nazwisk .................................................. 409 Od Redakcji Geograficzne przestrzenie utekstowione są czwartą opublikowaną w ramach serii „Poetyka i Horyzonty Tradycji” monografią zbio- rową poświęconą kategorii przestrzeni, kluczowej dla współcze- snych dyskursów humanistycznych takich, jak: geopoetyka, geo- krytyka, geografia humanistyczna czy historia topograficzna. Ni- niejszy tom stanowi kontynuację problematyki zaprezentowanej we wcześniejszych: Od poetyki przestrzeni do geopoetyki (Białystok 2012), Geografia i metafora (Białystok 2014) oraz Przestrzenie geo(bio)graficzne w literaturze (Białystok 2015), a zarazem poszerza ją o zagadnienia dotyczące związków między miejscem geograficznym a jego tek- stową reprezentacją. Artykuły składające się na monografię inspi- rowane są pytaniem o możliwe formy utekstowienia przestrzeni, która zmienia się, przeobraża lub znika. Przedmiotem analiz są zatem teksty będące artykulacją jednostkowego bądź zbiorowego doświadczenia przestrzennego. Autorzy artykułów, mniej lub bar- dziej otwarcie, poddają refleksji sprawczą moc tekstów literackich i kulturowych, opisujących konkretną przestrzeń geograficzną. W pierwszej części zatytułowanej Miejsca – mapy – opowie- ści przedstawione zostały praktyki kulturowe utekstawiania miejsc z obrzeża mapy, przemilczanych, wykluczonych, marginalizowa- 8 Od Redakcji nych bądź też uobecnianych przez figury nostalgii czy melancholii. Katarzyna Szalewska, pisząc o pustce jako kategorii przestrzennej i analizując strategie tekstualizacji miejsc, w których podmiot per- cypujący jest już nieobecny, daje przegląd szeregu figur nieobecno- ści i charakteryzuje tym samym swoistą retorykę pustki. Maciej Dajnowski zajmuje się fenomenem mapy geopoetycznej (imago- logicznej), szkicowanej na podstawie literatury i tekstów kultury. W swoim projekcie opisu i klasyfikacji tego typu map wypraco- wuje model „fałda–kontrafałda”. Małgorzata Czermińska, wcho- dząc w rolę archeologa pamięci, „zmusza” puste miejsce (miejsce nie-pamięci) na Starym Mieście w Gdańsku do opowiedzenia czte- rech historii o różnym przebiegu, które tu miały swój początek. Ba- daczka schodzi w głąb pamięci milczącego miejsca i snuje opowie- ści o teatrze, synagodze, więzieniu i parkingu. Elżbieta Konończuk pokazuje mechanizmy utekstawiania, a przez to przywracania pa- mięci, miejsc zmarginalizowanych, wykluczonych, zamieszkałych przez ludzi „historycznie niemych”. Interpretacji poddaje teksty kultury dotyczące historii Podlasia, realizujące ideę historii ratow- niczej. Konkretne miejsce geograficzne jest także przedmiotem re- fleksji Agnieszki Karpowicz, analizującej – na podstawie przedwo- jennego, polskiego przewodnika po Warmii i Mazurach – perfor- matywność nazw w topografii Giżycka. Autorka tworzy projekt mapowania terytoriów, na których pamięć zbiorowa wielokrotnie ulegała zmianom, była wypierana i kształtowana na nowo. Grze- gorz Czerwiński zaś analizuje sposoby przedstawiania przestrzeni geograficznej we współczesnej poezji Tatarów polskich, traktując ją jako artykulację doświadczenia „podwójnej emigracji”. Druga część, zatytułowana Konkret geograficzny (re)konstruowa- ny, składa się z artykułów tematyzujących narracyjną rekonstruk- cję miejsc, które zniknęły w wyniku przemian cywilizacyjnych, kataklizmów bądź celowych ludzkich działań. Agnieszka Izdeb- ska przedstawia sposoby konstruowania przestrzeni w powieściach W.G. Sebalda, ze szczególnym zwróceniem uwagi na funkcję fo- tografii w narracjach tego pisarza. Agnieszka Czyżak na podsta- Od Redakcji 9 wie utworów Marka Bieńczyka, Ignacego Karpowicza oraz Pawła Potoroczyna omawia figurę przestrzeni cudzej, obcej, niemożliwej do oswojenia. Przedmiotem refleksji Tomasza Cieślaka są utwory Tomasza Różyckiego Bestiarium i Karola Maliszewskiego Mane- kiny, które łączy kreacja przestrzeni inspirowana prozą Brunona Schulza. Badacz interpretuje przestrzeń miejską jako imaginarium emocji i przeżyć dziecięcych bohaterów. Szymon Trusewicz od- czytuje opowiadanie Andrzeja Stasiuka Miejsce jako literacką fe- nomenologię przestrzeni, której istotą jest pustka po przeniesio- nej do muzeum cerkwi. Magdalena Roszczynialska poddaje ana- lizie Jakuck. Słownik miejsca Michała Książka, zwracając uwagę na praktyki biopoetyckie pisarza. Przedmiotem rozważań Magdaleny Horodeckiej jest twórczość reportażowa Wojciecha Góreckiego do- tycząca Kaukazu, interpretowana przez pryzmat zaproponowanej przez autorkę kategorii „geograficzne kontinuum reprezentacji”, pozwalającej na ujawnienie strategii utekstowienia przestrzeni. Sve- tlana Palenko analizuje literackie sposoby kreowania przestrzeni miejskiej Petersburga nawiedzanego przez powodzie, opisywane w literaturze nie tylko rosyjskiej. Utwory Artura Daniela Liskowac- kiego i Witolda Duniłłowicza są przedmiotem interpretacji Pawła Wolskiego, który na ich podstawie pokazuje powojenny Szczecin jako miasto o nieustabilizowanej tożsamości. Autor dowodzi tezy o nieciągłości narracyjnej postulowanej w omawianych miejskich narracjach pogranicznych. Artykuły zebrane w części trzeciej – Utekstowione miejsca Za- głady – wpisują się w dyskurs dotyczący Holocaustu, poszerza- jąc go o aspekt topograficzny. Krystyna Pietrych analizuje utwory Elżbiety Cherezińskiej, Steve’a Sem-Sandberga, Andrzeja Barta, Macieja Świerkockiego, Marka Sołtysika i Doroty Combrzyńskiej- -Nogali jako przykłady reinterpretacji przestrzeni łódzkiego getta, zwracając uwagę na towarzyszące im możliwości fałszowania i de- formacji obrazów historii. Ewa Wampuszyc omawia Noc żywych Żydów Igora Ostachowicza, podkreślając rolę topografii miasta w stworzonym przez pisarza projekcie pamięci rekonstruującej spo- 10 Od Redakcji łeczność żydowską wojennej Warszawy. Tematem artykułu Bożeny Karwowskiej jest współzależność konkretnej przestrzeni obozu i jej reprezentacji symbolicznych, artystycznych i tekstowych. Autorka proponuje spojrzenie na były obóz zagłady Auschwitz nie tylko jako miejsce pamięci i muzeum,