Adam Stadnicki Wspomnienia Wybór i opracowanie Józef Długosz BIBLIOTEKA „ROCZNIKA SĄDECKIEGO” Nowy Sącz 2015 1 Komitet Redakcyjny: Feliks Kiryk (przewodniczący) Członkowie: Tadeusz Aleksander, Tadeusz Duda, Julian Dybiec, Bolesław Faron, Józef Hampel, Bogusław Kołcz, Maria Kruczek, Jan Lach, Franciszek Leśniak, Jerzy Leśniak, Leszek Migrała (sekretarz redakcji), Antoni Szczepanek, Michał Śliwa, Robert Ślusarek, Sławomir J. Tabkowski, Jan Wnęk, Michał Zacłona, Leszek Zakrzewski Redakcja techniczna: Leszek Migrała, Zbigniew Muzyk Adres redakcji: 33-300 Nowy Sącz, Rynek 22 I p., tel. 18 44 86 773, 18 44 86 777 Wydawcy: Prezydent Miasta Nowego Sącza Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Nowym Sączu Sfinansowano z budżetu Miasta Nowego Sącza ISBN 978-83-933269-5-2 Skład: Wydawnictwo „Koliber”, tel. 18 444 24 16 Druk: FLEXERGIS Sp. z o.o., tel. 18 444 33 44 2 Od redakcji „Rocznika Sądeckiego” W roku ubiegłym Muzeum Okręgowe w Nowym Sączu zaproponowa- ło redakcji „Rocznika Sądeckiego” wydanie Wspomnień Adama Stadnickiego w opracowaniu naukowym prof. dr. hab. Józefa Długosza, autora wielu prac wzbogacających wiedzę o historii Sądecczyzny. Z uwagi na wartość poznawczą materiału przedłożonego redakcji „Rocznika Sądeckiego”, propozycję tę przyję- to z zadowoleniem i bez zastrzeżeń, postanawiając opublikować Wspomnienia w ramach Biblioteki „R.S.” Śmierć Profesora Józefa Długosza 17 października 2014 r. sprawiła, że wydania książki, której bardzo oczekiwał, niestety, nie do- czekał. Niniejsza publikacja, będąca wyrazem szacunku dla śp. Profesora Józefa Długosza, została wydana drukiem w formie i kształcie przezeń zaproponowa- nym. Niewielkie zmiany jakich dokonano dotyczą jedynie uwspółcześnienia pisowni oraz ujednolicenia zapisów niektórych terminów, a przede wszystkim dat. Wspomnienia uzupełniono również cennymi zdjęciami archiwalnymi, uzy- skanymi dzięki życzliwości i pośrednictwu Andrzeja hrabiego Stadnickiego z Osoli, za udostępnienie których redakcja „Rocznika Sądeckiego” oraz Mu- zeum Okręgowe w Nowym Sączu rodzinie Adama hrabiego Stadnickiego ser- deczne dziękują. Leszek Migrała –sekretarz redakcji „R.S.” 3 Adam Stadnicki (1882–1982) Adam Zbigniew Leon Stadnicki ur. 10 IV 1882 r., zm. 10 III 1982 r., ziemia- nin, leśnik, działacz polityczny, poseł na sejm. Był wybitną osobowością, która na trwale wpisała się w dzieje Małopolski; skoligacony w największymi rodami arystokracji polskiej i obcej – pozostawił po sobie opinię społecznika, otwartego na potrzeby Sądecczyzny1. Osierocony przez ojca był jedynym spadkobiercą połowy dóbr ziemskich Mniszchów na Morawach, majątku Nawojowa, Brzezna, Wola Brzeźnicka, Po- ręba Mała (pow. sądecki), Wysokie (pow. limanowski) i Pustowola (pow. jasiel- ski). Wychowany przez matkę i wujków, wykształcenie podstawowe otrzymał w domu, średnie w gimnazjum lwowskim oraz w zakładzie naukowo-wycho- wawczym jezuitów w Chyrowie, gdzie złożył maturę (1901). W latach 1902– –1904 studiował leśnictwo w Wyższej Szkole Rolniczej w Monachium oraz rol- nictwo i ekonomię w Heidelbergu2. Po ukończeniu studiów odbył praktykę zawodową w dobrach Władysława Zamoyskiego i Kazimierza Lubomirskiego. W 1905 r. objął zarząd odziedziczo- nego majątku złożonego w przeważającej części z lasów, np. w kluczu nawojow- skim posiadał 2400 ha. Stadnicki zajął się najpierw gospodarką leśną. Mimo młodego wieku już w 1902 r. zgłosił akces do Krakowskiego Towarzystwa Rol- niczego, od 1907 r. był także członkiem sekcji leśnej Lwowskiego Towarzystwa Rolniczego oraz dożywotnim członkiem Towarzystwa Szkoły Ludowej. W tym czasie zakupił od Idy Lasockiej i spółki węgierskiej zdewastowane lasy szczaw- nickie oraz założył dwa rezerwaty w lasach nawojowskich i osobne plantacje drzew egzotycznych. W 1908 r. został wybrany do Rady Powiatowej w No- wym Targu oraz do Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego w Nowym Sączu. W 1909 r. powiększył swoje dobra, gdyż zakupił od Akademii Umiejętności w Krakowie zdrojowisko szczawnickie. Należność 450 tys. koron spłacał w ratach w ciągu 40 lat. W 1910 r. wszedł do Rady Powiatowej w Nowym Są- czu jako reprezentant większej własności ziemskiej. Współpracował m.in. z ludowcami i wiceprezesem Wydziału Okręgowego Towarzystwa Rolniczego. W 1911 r. odziedziczył po babce drugą część dóbr morawskich wraz z zamkiem we Vranovie, który stał się obok Nawojowej główną siedzibą rodziny. Stadnicki, jako aktywny ziemianin, był m.in. wiceprezesem komisji krajowej galicyjskiej dla zalesień ochronnych (1911), prezesem Galicyjskiego Towarzystwa Kredyto- wego i wiceprezesem Powiatowego Zarządu Kółek Rolniczych w Nowym Sączu. W 1912 r. został wybrany do zarządu Organizacji Obrony Kresów Zachodnich, Podhala, Spisza i Orawy. W tym samym roku wstąpił do Polskiego Komitetu 1 I. Lipiński, Stadnicki Adam Zbigniew Leon (1882–1982) ziemianin, leśnik, działacz polityczny, „Polski Słownik Biograficz- ny”, t. 41, s. 363-368. 2 A. Schwarz-Czarnowski, Sądecka prapuszcza i lasy Adama hrabiego Stadnickiego, „Almanach Muszyny” R. 10, 2000, s. 164-170. 4 Obywatelskiego popierającego szkolenie wojskowe. W latach 1913–1914 roz- począł działalność w Krajowym Związku Zdrojowisk i Uzdrowisk we Lwowie. Wtedy również wszedł do rady nadzorczej galicyjskiego Towarzystwa Wzajem- nych Ubezpieczeń Urzędników Prywatnych. Stadnicki nie walczył na froncie podczas pierwszej wojny światowej. Naj- pierw wraz z rodziną przebywał w swoich dobrach na Morawach. W 1916 r. po wpłaceniu ofiarynacelehumanitarneZakonowiKawalerówMaltańskichzo- stał zastępcą komendanta pociągu szpitalnego, tzw. maltańskiego. We wrześniu 1916 r. zakupił od fabrykanta Linnertza duże kompleksy lasów wokół Rytra, gdzie założył nowe rezerwaty. Dzięki temu kompleks dóbr leśnych Stadnickiego w Galicji obejmował ok. 9 tys. ha. W 1917 r. otrzymał od cesarza Karola cał- kowite zwolnienie od służby wojskowej. Odtąd miał się zająć prowadzeniem gospodarstwa oraz kierowaniem Radą Powiatową w Nowym Sączu. Otrzymał także wysokie odznaczenia maltańskie i austriackie. Pod koniec pierwszej wojny zajął się działalnością na rzecz niepodległości Polski, m.in. ukrywał w swoich dobrach legionistów, którzy odmawiali służby w armii austriackiej. Włączył się także do manifestacji przeciw zawarciu pokoju brzeskiego w 1918 r. W listopadzie tego roku włączył się do Powiatowej Komisji Likwidacyjnej, która w 1919 r. przekształciła się w Powiatową Komisję Rządzącą. Po ogłoszeniu przez rząd lubelski dekretu o wywłaszczeniu wielkich majątków ziemskich i upaństwowieniu lasów, Stadnicki wystąpił z hasłem przeprowadzenia częściowej i dobrowolnej parcelacji, komasacji i melioracji gruntów chłopskich, zakładania bezpłatnych szkół rolniczych, przeciwdziałania odpływowi nadwyż- ki siły roboczej ze wsi i in. W poczuciu odpowiedzialności za nowo powstają- ce państwo polskie Stadnicki przydzielił ochotnikom wojskowym pewną ilość ziemi i drewna budowlanego. Starał się także o utrzymanie dobrych kontaktów z ludowcami ziemi sądeckiej prowadzonymi przez braci Potoczków. Doprowa- dził m.in. do wyboru na posła do sejmu Narcyza Potoczka (1919). Tenże lu- dowiec korzystał z porad Stadnickiego w sprawach lokalnych oraz dotyczących wielkiej własności ziemskiej. Jako delegat ziemian z b. Galicji należał do grupy osób, które usiłowały osłabić skutki radykalnej reformy rolnej uchwalonej przez sejm. Był współtwórcą Ogólnego Zjednoczenia Ziemian Małopolski Zachodniej, późniejszego Związku Ziemian, gdzie pełnił obowiązki prezesa (do 1939 r.). Od 1921 r. był członkiem Związku Polskich Kawalerów Maltańskich; w wy- borach w 1922 r. do sejmu nie zdobył mandatu. W tym roku został wybrany do Kuratorium Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie (kadencja do 1937 r.). W 1923 r. przestał pełnić prezesurę Rady Powiatowej, członkostwo za- chował do października 1939 r. W 1925 r. Związek Ziemian skierował Stadnic- kiego do Kuratorium Fundacji „Zakłady Kórnickie” jako inspektora lasów; od 1927 należał do Komisji Rewizyjnej Fundacji. Od lat dwudziestych był człon- kiem Stronnictwa Zachowawczego i po połączeniu ze Stronnictwem Chrześci- jańsko-Narodowym w lutym 1926 r. został wybrany do Rady Naczelnej Oddzia- 5 łu Krakowskiego. W tym czasie działał także w Związku Zawodowym Rolników oraz występował przeciw reformie rolnej. W 1928 r. wszedł do sekcji drzewnej Związku Przemysłowców w Krakowie i w Warszawie. W 1928 r. Stadnicki został wybrany do sejmu z prorządowej Katolickiej Unii Ziem Zachodnich, m.in. dzięki poparciu chłopów. W sejmie należał do klu- bu posłów Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (komisje: budżetowa, komunikacyjna, zdrowia; referent budżetu ministerstwa rolnictwa, ustaw po- datkowych i in.). W kolejnych wyborach do sejmu w 1930 r. nie zdobył wystar- czającej ilości głosów z powodu krytyki ludowców ogłoszonej w gazecie „Piast”. Stadnicki miał poważne zastrzeżenia do polityki sanacyjnej (np. sprawa brze- ska). Po 1931 r. bezskutecznie usiłował wrócić do działalności politycznej. Stadnicki zajął się rozwijaniem działalności gospodarczej w leśnictwie i przemyśle drzewiarskim. Wybudował m.in. tartaki parowe w Rytrze i Nawojo- wej, gdzie uruchomił także fabrykę mebli bukowych przeznaczonych na eksport oraz produkcję mebli okrętowych na wyposażenie statków angielskich. Starał się o podniesienie wiedzy fachowej pracowników leśnych i personelu uzdrowi- ska Szczawnica. Jako właściciel uzdrowiska Szczawnica przeznaczył ok. 1 mln zł na rozbu- dowę i wyposażenie urządzeń sanatoryjnych. W latach 1933–1936 jako pierw- szy w naszym kraju zakupił komory pneumatyczne. Dzięki dobrej gospodarce leśnej uzyskał środki na budowę domów dla straży leśnej, budowę dróg