ZeszytyZeszyty Nau Naukowekowe AON AON nrnr 4(81)2(59) 20052010 LEOPOLD CIBOROWSKI ISSNISSN 08670867––22452245 POJĘCIOWA INTERPRETACJA TERMINU „INFORMACJA” I JEJ POCHODNYCH prof. dr hab. Leopold CIBOROWSKI Akademia Obrony Narodowej Jak stwierdza Łukasz Sułkowski: w społeczności naukowców specjalizujących się w zarządzaniu nie ma konsensusu co do kluczowych definicji – brakuje jednoli- tego zestawu pojęć podstawowych. Określenia organizacji, kierowania, zarządza- nia i struktury są w różny sposób definiowane. (…) Jednocześnie brak powoływa- nia się na sposób definiowania pojęć podstawowych jest źródłem nieporozumień1. Wcześniej podobnie postrzegali ten problem i inni. Na przykład Jan Zieleniewski wyrażał się nawet, że brak w literaturze pełnej zgody na to, jakie funkcje szczegó- łowe składają się na ogólną funkcję zarządzania2. Jerzy Kurnal, odnosząc się do tego problemu, stwierdza wręcz, że w tej sprawie i w teorii, i w praktyce istnieje duże pomieszanie pojęć, w związku z czym w literaturze spotkać można wiele i w do- datku zupełnie nieraz przeciwnych sobie poglądów3. Podobnie rzecz się ma i z infor- macją. Paradoks polega jednak na tym, że coraz częściej mówi się nawet o zarzą- dzaniu informacjami, a w istocie rzeczy tylko intuicyjnie jest interpretowane pojęcie symbolizowane przez ten termin. O tym, że myślowe wyjaśnianie całościowego ujęcia istotnych cech przedmiotu symbolizowanego terminem informacja jest trudne, świadczyć mogą chociażby takie fakty, że Claude Shannon, twórca teorii ilościowej miary informacji i Stafford Beer – autor jednej z pierwszych prac dotyczących zastosowań cybernetyki jako ogólnej teorii sterowania w zarządzaniu w systemach ekonomicznych, w ogóle nie zdefiniowali tego terminu, chociaż często się nim posługiwali w swoich wywo- dach. Obecnie wielu autorów stara się wypełnić tę lukę semantyczną, jednak do dnia dzisiejszego nie ma co do tego zgodności w formułowanych poglądach. Daje się to dostrzegać zarówno w funkcjonujących normatywach leksykalnych, jak też w literaturze przedmiotu (tab. 1). 1 Ł. Sułkowski, Epistemologia w naukach o zarządzaniu, PWE, Warszawa 2005, s. 52. 2 J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWN, Warszawa 1969, s. 477. 3 J. Kurnal, Zarys teorii organizacji i zarządzania, PWE, Warszawa 1970, s. 364. 58 POJĘCIOWA INTERPRETACJA TERMINU „INFORMACJA” I JEJ POCHODNYCH T a b e l a 1 Wybrane przykłady pojęciowych interpretacji terminu „informacja” Lp. Interpretacja pojęciowa Źródło 1 2 3 Każdy czynnik zmniejszający stopień niewiedzy (nieokreślo- ności) o badanym zjawisku, umożliwiający człowiekowi, Encyklopedia organizmowi żywemu lub urządzeniu automatycznemu po- powszechna PWN, 1. lepszenie znajomości otoczenia i w sprawniejszy sposób prze- t. 2, Warszawa 1974, prowadzenia celowego działania; źródłem informacji są odbie- s. 281. rane wiadomości, a miarą informacji jest ilość informacji. Wiadomość, wieść, nowina, rzecz zakomunikowana, zawia- Władysław Kopaliński, domienie, komunikat; pouczenie, powiadomienie, zakomuni- Słownik wyrazów obcych 2. kowanie o czymś; dane; pokój, okienko, stanowisko, gdzie i zwrotów obcojęzycznych się udziela informacji (…) – łac. Informatio: wyobrażenie, (wyd. 9), WP, Warszawa wizerunek. 1975, s. 429. Słownik języka Powiadomienie o czymś, zakomunikowanie czegoś; wiado- 3. polskiego, t. 1, PWN, mość, wskazówka, pouczenie (…). Warszawa 1978, s. 788. Pojęcie podstawowe nie w pełni zdefiniowane z uwagi na jego pierwotny, elementarny charakter. Wszystkie dotych- Encyklopedia organizacji 4. czasowe próby definiowania go uważa się powszechnie za i zarządzania, PWE, niezadowalające, a co najwyżej za ukazujące tylko niektóre Warszawa 1982, s. 161. aspekty (…). W pierwotnym sensie termin ten oznaczał wiadomości ogól- ne. Wraz z rozwojem cybernetyki i ogólnej teorii systemów, termin ten, zachowując swoje pierwotne znaczenie, uległ w wymienionych naukach konkretyzacji i zaczął być używa- Słownik matematyki ny do określenia wiadomości, wiedzy obserwatora o systemie i cybernetyki ekonomicz- 5. i otoczeniu, w którym dany system funkcjonuje. Na przykład, nej, PWE, Warszawa w szczególnym przypadku, jeżeli system jest badany za 1985, s. 189. pomocą metody czarnej skrzynki, to informacja o jego za- chowaniu się jest przedstawiana w postaci zapisu na jego wejściu i wyjściu (…). Nowa encyklopedia Konstrukcja stanu rzeczy, wiadomość; w dyscyplinach na- powszechna PWN, 6. ukowych miara niepewności zajścia pewnego zdarzenia (…). t. 3, Warszawa 1998, s. 53. Przeanalizowana i przetworzona do postaci zrozumiałej dla od-biorcy wiadomość (dana, sygnał), która powiadamia go o sytuacji i ma dla niego wartość w procesie decyzyjnym. Leksykon zarządzania, Informacja jest pojęciem węższym niż dana, zawiera bowiem 7. Difin, Warszawa 2004, tylko te fakty i liczby, które: są przedstawione w formie zro- s. 165. zumiałej dla odbiorcy, dotyczą obszaru zainteresowań odbior- cy, posiadają wartość dla odbiorcy, nie powielają zasobów posiadanej wiedzy (…). Nazwą treści zaczerpniętej ze świata zewnętrznego, w miarę Norbert Wiener, Cyberne- 8. jak się do niego dostosowujemy i jak dostosowujemy doń tyka i społeczeństwo, KiW, swoje zmysły. Warszawa 1960, s. 16. Louis Couffignal, W cybernetyce nazywa się informacją wszelkie działanie fi- La Cybernetique, 9. zyczne, któremu towarzyszy działanie psychiczne. Pressem Universitaires de France, Paris 1963. 59 LEOPOLD CIBOROWSKI Lp. Interpretacja pojęciowa Źródło 1 2 3 Informacja to zespół nośnika i semantyki, gdzie semantyka jest efektem psychicznym informacji, a nośnik jest zjawi- Louis Couffignal, skiem fizycznym skojarzonym z semantyką w celu utworze- Les machines a penser, 10. nia informacji. Przy tłumaczeniu tekstu z jednego języka na Les Editions de Minuit, inny, informacje zawarte w tekście początkowym pozostają Paris 1964. takie same, chociaż zmieniła się ich forma. Sygnał (Signal) może, ale nie musi, zawierać lub przenosić wiadomości (Nachricht). Występują tu rozmaite możliwości: – odbiorca odbiera sygnał „jako sygnał”, a nie jako związaną z nim wiadomość (Nachricht); Hans-Joachim von – odbiorca wprawdzie odbiera wiadomość (Nachricht), ale jej Flechtner, Grundbegriffe nie rozumie nawet po dłuższym namyśle, np. zakomuniko- der Kybernetik, Wissen- 11. wanie (Mitteilung) fachowej wypowiedzi (Aussage), do schaftliche Verlagsgesell- której zrozumienia brakuje mu wykształcenia; – odbiorca wprawdzie rozumie wiadomość (Nachricht), ale schaft M.B.H., Stuttgart go ona nie interesuje, jest mu obojętna. 1967, s. 64 i 65. – wiadomość (Nachricht) „znaczy” coś dla odbiorcy, np. informuje go o czymś, a wówczas zawiera dla niego informa- cję (Information). Wśród wszystkich możliwych rodzajów wejść (wyjść) wy- różnimy teraz dwa skrajne rodzaje: wejscie wejscie (1) informacyjne, (2) rzeczowe. wyjscie wyjscie Przez „informację” będziemy rozumieli wszelki sygnał, wszelki komunikat, wszelkie zezwolenie, wszelki nakaz i zakaz. wejscie Mówimy, że dane jest informacyjne, zamiast wyjscie mówić, że każdy jego stan wyróżniony jest informacją. (Uprzedzamy czytelnika, że wyraz „informacja” bywa uży- wany zarówno potocznie, jak i w cybernetyce również Henryk Greniewski, wejscie w innych rozumieniach). Mówimy, że dane jest Elementy cybernetyki wyjscie sposobem niematematycz- 12. rzeczowe, zamiast mówić, że żaden jego stan wyróżniony nie nym wyłożone, PWN, jest informacją. Warszawa 1959, s. 22 Niekiedy odróżnienie wejścia (wyjścia) rzeczowego od in- i 23. formacyjnego nasuwa w praktyce duże trudności. Wprowadzenie pojęcia wejścia (ew. wyjścia) informacyjnego umożliwia nam z kolei skonstruowanie trzech doniosłych pojęć: (1) pojęcia układu informowanego, (2) pojęcia układu informującego, (3) pojęcia układu informacyjnego. Układ informowany – to wszelki i tylko taki układ względnie odosobniony, który posiada choć jedno wejście informacyjne. Układ informujący – to wszelki i tylko taki układ względnie odosobniony, który posiada choć jedno wyjście informacyjne. Układ informacyjny – to po prostu układ zarazem informo- wany i informujący. 60 POJĘCIOWA INTERPRETACJA TERMINU „INFORMACJA” I JEJ POCHODNYCH Lp. Interpretacja pojęciowa Źródło 1 2 3 W języku potocznym wyraz „informacja” używany jest zwykle w ten sposób, że spełnione są trzy warunki poniższe: – każda informacja jest wiadomością o czymś, – informację uzyskuje tylko człowiek (przez obserwację lub czynność umysłową), – informację przekazuje tylko człowiek człowiekowi. Natomiast w cybernetyce używa się wyrazu „informacja” w rozumieniu dużo szerszym. Henryk Greniewski, Uogólnienie pojęcia informacji – etap I Sprawy wszystkie i jeszcze 13. Nie tylko każda wiadomość, lecz również każda decyzja, inne (o logice i cybernety- każdy nakaz, zakaz, zalecenie, sugestia jest informacją. ce), KiW, Warszawa Uogólnienie pojęcia informacji – etap II 1970, s. 24–25. Przez „informację” będziemy odtąd rozumieli: – wszelkie uzyskiwanie danych nie tylko przez człowieka, lecz również przez dowolną istotę żywą, organ człowieka lub innej istoty żywej, a także przez maszynę lub jej organ, – wszelkie przekazywanie danych między ludźmi, istotami żywymi i maszynami (ewentualnie organami istot żywych lub maszyn). Marian Mazur, Jakościo- Jest to transformacja jednego komunikatu asocjacji informa- wa teoria informacji, 14. cyjnej w drugi komunikat tej asocjacji. WNT, Warszawa 1970, s. 70. Ludwig von Bertalanffy, Ogólna teoria systemów (…) Tak więc, ogólnie biorąc, informacji nie można wyrazić 15. (podstawy, rozwój, zasto- w kategoriach energii (…). sowania), PWN, Warsza- wa 1984, s. 73. (…) W odróżnieniu od zwierzęcia żyjącego w „otoczce” (Umwelt) zdeterminowanej