Pojęcie milczenia i jego funkcja w relacji między Bogiem a człowiekiem w homiliach Jana Pawła II Ośrodek Badań nad Myślą Jana Pawła II Organizatorzy Instytutu: Studia nad Myślą Jana Pawła II vol. 14 Redaktor serii o. dr hab. Jarosław Kupczak OP, prof. UPJPII Rada naukowa serii: ks. prof. dr hab. Łukasz Kamykowski ks. dr hab. Janusz Królikowski, prof. UPJPII ks. prof. dr hab. Józef Makselon Agata Szuta, dyr. Instytutu Dialogu Międzykulturowego im. Jana Pawła II w Krakowie ks. dr hab. Andrzej Witko, prof. UPJPII ks. Paweł Gabara Pojęcie milczenia i jego funkcja w relacji między Bogiem a człowiekiem w homiliach Jana Pawła II Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Wydawnictwo Naukowe Kraków 2013 Recenzenci bp prof. dr hab. Andrzej Siemieniewski o. dr hab. Jarosław Kupczak OP, prof. UPJPII Projekt okładki Monika Winiarska Redakcja techniczna Lucyna Sterczewska Publikacja finansowana z dotacji na utrzymanie potencjału badawczego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie przyznanej przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w roku 2013. Copyright © 2013 by Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie ISBN 978-83-7438-345-5 Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Wydawnictwo Naukowe 30-348 Kraków, ul. Bobrzyńskiego 10 tel./faks (12) 422 60 40 e-mail: [email protected] PRZEDMOWA W dobie mass mediów komunikacja, czyli porozumienie między ludźmi, staje się coraz bardziej problematyczna. Trudności wynikają nie tylko z faktu niedoboru słów, lecz częściej z nadmiaru treści, jakie pojawiają się w przestrzeni międzyludz- kiej. Człowiek współczesny coraz bardziej ceni ciszę, szukając jej na łonie natury, w relacjach z drugim człowiekiem i w swoim sercu. Cisza jest bowiem przestrze- nią przekazywania informacji, stanów emocjonalnych i najgłębszych wartości. Pojęcie „komunikacja” wywodzi się od łacińskiego rzeczownika communio, który oznacza jedność, poczucie jedności i przynależności i wskazuje na relacje istniejące między ludźmi, które prowadzą do powstania wspólnoty (gr. koinonia). Proces komunikacji dokonuje się w relacjach międzyosobowych i przenika życie wewnętrzne człowieka, prowadząc do poznania siebie samego, sensu życia oraz otwarcia się na rzeczywistość Boga. Komunikacja wykorzystuje różne środki – werbalne i niewerbalne. Szcze- gólne miejsce w tworzeniu wspólnoty między ludźmi odgrywa cisza, która jest wewnętrzną przestrzenią porozumienia międzyosobowego – człowieka z czło- wiekiem i człowieka z Bogiem. Książka ks. Pawła Gabary pt. Pojęcie milczenia i jego funkcja w relacji między Bogiem a człowiekiem w homiliach Jana Pawła II jest próbą analizy fenomenu milczenia między Stwórcą a stworzeniem. Autor odwołuje się do nowoczesnych metod analizy semantycznej dla opisania zjawiska milczenia w procesie komu- nikacji między człowiekiem a Bogiem. Punktem wyjścia refleksji jest tajemnica milczenia Boga w Trójcy Świętej i Jego Słowo (Logos) będące objawieniem Boga. Kolejne etapy refleksji nad milczeniem w homiliach Jana Pawła II prowadzą do stwierdzenia, że było ono szczególnym sposobem komunikowania się Ojca Świętego z Bogiem i z drugim człowiekiem – z Ludem Bożym. Miejscem milcze- nia była liturgia oraz wnętrze Papieża, który w ten sposób otwierał się na Boga i dawał świadectwo Tajemnicy. 6 Pojęcie milczenia i jego funkcja w relacji między Bogiem a człowiekiem… Oryginalne analizy tekstów papieskich doprowadziły autora do stwierdzenia, że milczenie było dla Jana Pawła II szczególnym sposobem komunikowania się z Bogiem i ludźmi. ks. prof. Jan Machniak WSTĘP Cisza staje się we współczesnym świecie wartością coraz bardziej cenioną i coraz usilniej poszukiwaną. Tworzone dziś w zakresie ruchu turystycznego tzw. regiony lub strefy ciszy, w których obowiązuje ścisły zakaz korzystania z radioodbiorników, telefonów i wszystkich innych źródeł hałasu, jest tego wymownym przykładem. O potrzebie ciszy świadczy także coraz silniejsze przenikanie wschodnioazjatyc- kich technik medytacji do kultury europejskiej. Znakiem potrzeby milczenia jest również fakt, że sekretarz generalny ONZ Dag Hammerskjöld urządził w 1957 roku w siedzibie ONZ w Nowym Jorku tzw. salę medytacji, czyli specjalne miejsce ciszy i skupienia. Sala ta przeznaczona była dla wszystkich, niezależnie od światopoglą- du i wyznania religijnego. Znamienne jest również to, że na światowej wystawie zdobyczy współczesnej techniki „Expo 70” w Osace postawiono „pawilon ciszy”. Jak cenną wartością jest milczenie, świadczy także zataczający coraz szersze kręgi zwyczaj opuszczania swojego codziennego środowiska i udawania się do klasztoru czy też eremu, które przez właściwy im klimat spokoju i ciszy stwarzają idealne warunki dla psychicznego relaksu i religijnej refleksji. Dużym zainteresowaniem w ostatnich latach cieszy się inicjatywa mnichów benedyktyńskich zachęcająca do przeżywania zakończenia roku – Sylwestra – w ciszy i skupieniu klasztoru. Każdy człowiek potrzebuje przestrzeni milczenia. Zdaniem A. de Saint- -Exupéry’ego jest ono niezbędne do przeżycia wewnętrznego doświadczenia Boga i jest warunkiem duchowego rozwoju człowieka. Ten wielki humanista na- pisał, że „przestrzenią ducha, gdzie może on rozwinąć swe skrzydła, jest cisza”1. Ukazanie wartości milczenia i jego funkcji w relacji między Bogiem a człowie- kiem stało się celem tej pracy. Jedną z osób najdoskonalej rozumiejących potrze- bę milczenia we współczesnym świecie był papież Jan Paweł II, dlatego podstawą 1 Cyt. za J. Grześkowiak, Milczenie pełne Boga, „Homo Dei” 47 (1978), s. 265–266. 8 Pojęcie milczenia i jego funkcja w relacji między Bogiem a człowiekiem… rozważań dysertacji stało się jego nauczanie homiletyczne2. W swoich homiliach niejednokrotnie podkreślał, że wszystko pochodzi od Boskiego Słowa i do Słowa zmierza. Był świadomy, że jego zadanie polega na doprowadzaniu słuchaczy, czy- telników do źródeł Słowa. Zawsze towarzyszył mu ten sam cel: ewangelizować. Czynił to poprzez słowo mówione i pisane, o które, będąc wysłannikiem Słowa Odwiecznego, Jego pośrednikiem, z takim pietyzmem dbał3, ale także poprzez milczenie, którego wartość wielokrotnie podkreślał podczas swojego pontyfikatu. Doświadczył tego m.in. A. Pronzato podczas jednego z ostatnich spotkań z Ja- nem Pawłem II, co wspomina w sposób następujący: „Muszę przyznać, że pierw- sze wrażenie nie było zbyt zachwycające, wręcz przeciwnie, byłem wyraźnie roz- czarowany. Z biegiem czasu jednak moje wrażenie i myśli przyjęły inny kierunek, a dziś jestem przekonany, że w gruncie rzeczy otrzymałem wielki, choć niezwykły prezent od Jana Pawła II: jego milczenie. Milczenie do rozszyfrowania, zbadania, zinterpretowania, a przede wszystkim strzeżenia. Milczenie, z którym trzeba się długo konfrontować. […] Wszyscy mamy w oczach przejmujący obraz Jana Paw- ła II stojącego przy oknie, z którego zawsze kierował swoje słowo do ludzi, a teraz nie mógł wydobyć z gardła nawet najsłabszego głosu i czynił wręcz rozpaczliwe gesty, wyrażające jego bezsilność. Ja uważam, że ostatnie milczenie Wojtyły, choć było postrzegane przez większość – i prawie na pewno przez samego zaintere- sowanego – jako coś bolesnego i rozdzierającego, miało konkretne, pozytywne znaczenie i stało się słowem do słuchania. Tak, gdyż milczenie nie jest, jak się banalnie uważa, brakiem słów, ale staje się inną formą komunikacji, głębszą, bar- dziej zwięzłą, oczywiście dla tych, którzy zachowali zdolność słuchania i rozu- mienia. Chodzi o to, by uświadomić sobie, że ostatnie milczenie papieża Wojtyły jest może jego najmocniejszym słowem, decydującym, jego najbardziej dręczącą prowokacją. […] Paradoksalnie można by stwierdzić, że Jan Paweł II, po tym, jak 2 Homilia jest tu rozumiana zgodne z definicją tego pojęcia podaną przez konstytucję o liturgii: „Zaleca się bardzo, by homilia, w której w ciągu roku liturgicznego przedstawia się na podstawie świętego tekstu tajemnice wiary i zasady chrześcijańskiego życia, była częścią sprawowanej liturgii. Bez poważnego powodu nie należy jej więc opuszczać we Mszach świę- tych sprawowanych z udziałem wiernych w niedziele i święta nakazane” (KL 52) oraz definicją do art. 52 KL poszerzoną w instrukcji Inter oecumenici: „Przez homilię, mającą za punkt wyj- ścia tekst święty, należy rozumieć wyjaśnienie jakiegoś szczegółu z czytań Pisma św. lub inne- go tekstu, który się wybrało z Ordinarium albo z Proprium we Mszy danego dnia, uwzględnia- jąc jednak celebrowane misterium i szczególne potrzeby słuchaczy” (Ioe 54). 3 Zob. K. Flader, W. Kawecki, Portrety Jana Pawła II, Kraków 2008, s. 62–63. Wstęp 9 tyle mówił i pisał, zarezerwował sobie nie ostatnie słowo, ale ostatnie milczenie. Odważyłbym się powiedzieć: najbardziej przekonywające słowo. Jego najcenniej- szy testament, którego trzeba strzec, jest ukryty w milczeniu”4. Materiał badawczy niniejszej pracy, jak zostało to wyżej zasygnalizowane, stano- wią homilie Jana Pawła II, wygłoszone w latach 1978–2005. Przygotowanie danych do analizy przebiegało w dwóch etapach. Na początku zgromadzono wszystkie ho- milie, wygłoszone przez Jana Pawła II w czasie jego pontyfikatu. Pierwszym źródłem materiału badawczego była publikacja Nauczanie papieskie pod red. ks. Eugeniusza Werona SAC oraz ks. Antoniego Jarocha SAC, wydana przez Pallottinum, obejmu- jąca szesnaście tomów i zawierająca wszystkie publiczne wystąpienia Papieża wy- głoszone w latach 1978–1986. Drugim źródłem dostępu do papieskich homilii były polskie i włoskie wydania czasopisma „L’Osservatore Romano” oraz strona interne- towa Stolicy Apostolskiej5, na której zarchiwizowano teksty homilii Papieża w języ- ku włoskim z lat 1978–2005. W ten sposób zgromadzono