2000 SONRASI ÇAĞDAŞ TÜRK SANATINDA SİYASETİN İZLERİ FEYZA ÖZALP IŞIK ÜNİVERSİTESİ 2000 SONRASI ÇAĞDAŞ TÜRK SANATINDA SİYASETİN İZLERİ FEYZA ÖZALP İngiliz Dili ve Edebiyatı, İstanbul Üniversitesi, 1993 Sanat Kuramı ve Eleştiri, Işık Üniversitesi, 2011 Bu Tez, Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’ne Doktora (PhD) derecesi için sunulmuştur. IŞIK ÜNİVERSİTESİ 2018 2000 SONRASI ÇAĞDAŞ TÜRK SANATINDA SİYASETİN İZLERİ ÖZET Bu araştırma, 2000 sonrası Türk Sanatı’nda siyasetin izini sürerek güncel siyasi iklimin Türk sanat ortamındaki etkilerini inceler. Toplumu biçimlendirmede başat bir rol oynayan sanatçıların sanat ortamına katkıları ve siyasi söylemlerin sanatları üzerinde etkisi tartışılacaktır. 2000 sonrasında eleştirilmeye ya da onaylanmaya tamamen duyarsız, her alanı kapsayan bir değişim yaşamımızın gerçeği olmuş durumdadır. Tüm dünyadaki bu hızlı değişim Türkiye’de de paralel yansımalar gösterir. Türkiye’yi 2000’lere hazırlayan faktörler arasında küresel etkenlerin yanı sıra, 1980 Darbesi, Darbe’nin etkileri ve 90’ların toplumsal meseleleridir. Bu nedenle, çalışmada bu dönemlerin ruhuna değinilecektir. Bu dönemlerin estetik odakları üzerinde de kısaca durulması gereklidir. 2000 sonrası sanatsal üretim anlayışı üzerine bazı saptamalar yapabilmek için dönemin estetik algısını çözümlemek gereklidir. Bu niyetle, Nicolas Bourriaud’nun İlişkisel Estetik kavramı ve Jacques Rancière’in görüşleri üzerinde durulacaktır. Çağdaş sanat pratiklerini sarmalayan eleştirel söylemlerin bir bölümü yapıtların siyasi dili üzerinedir. Ülkelerde demokrasinin sağlıkla yürütülmesi de bu siyasi dili şekillendirir. Bu nedenle çalışmada Sanatsal özgürlük savunulması gereken temel bir ilkedir düşüncesiyle yola çıkılarak ifade özgürlüğü ve sansür meseleleri de incelenecektir. Anahtar Kavramlar: Sansür, Rancière, Gezi Olayları, İlişkisel Estetik, Sanat Siyaset İlişkisi, Siyasi temsil. i POLITICS AND CONTEMPORARY ART AFTER 2000 IN TURKEY ABSTRACT This study examines the effects of the current political climate by tracing the political in Turkish art after 2000. It is claimed that artists have a significant role in shaping the society they live in; therefore, their contributions to the art environment along with the impact of political discourse on their art will be discussed in detail. Since 2000s, the concept of change has become an undeniable fact in our lives. Turkey has also had its share of this transformation. The military coup d'etat of 1980, the effects of the stratocracy that followed it and the social issues of the 1990s have all been influential in the design of the 2000s. Therefore, this study will focus on the zeitgeist of this period as well. Another topic to be discussed in this thesis is the aesthetic perception of the 2000s. With this in mind, Nicolas Bourriaud’s concept of Relational Aesthetics and Jacques Rancière’s philosophy will be addressed. Some of the critical discourse embracing contemporary art practises focus on the political in art. Therefore, artistic freedom will be another topic in the study. Key Words: Censor, Rancière, Gezi Events, Relational Aesthetics, political representation. ii TEŞEKKÜR Bu çalışmada bana destek olan, akademik disiplini, bilgisi, ahlaki ve insani değerlerine sonsuz saygı duyduğum Tez Danışmanım Sayın Prof. Dr. Halil Akdeniz’e, tezin gelişimi aşamasında kıymetli vaktini ayıran ve fikirleriyle destek olan Sayın Prof. Dr. Evangelia Şarlak’a, Sayın Prof. Dr. Ahmet Kamil Gören’e emekleri için sonsuz teşekkür ederim. Yine tezin hazırlanması sırasında sorularıma sabırla yanıt veren ve beni yönlendiren sevgili Eren Koyunoğlu’na ve araştırmamda yardımcı olmak için benimle birlikte çabalayan sevgili Ümit Özdemir’e katkılarından dolayı gönülden teşekkür ederim. iii İçindekiler Özet i Abstract ii Teşekkür iii İçindekiler Tablosu iv 1. Giriş 1 1.1. Çalışmanın Amacı ................................................................ 2 1.2. Çalışmanın Kapsamı ................................................................ 2 1.3. Çalışmanın Yöntemi ................................................................ 3 2. 1980 - 1990 Arası Türkiye’nin Siyasi İklimi ve Türk Sanatının Dinamikleri 4 2.1. 1980 Darbesi Sonrası Türkiye’de Siyasi İklim ............................ 4 2.1.1 24 Ocak Kararları ................................................................ 5 2.1.2. Artan Şiddet Olayları ................................................................ 6 2.1.3 Darbe Geliyor ........................................................................... 7 2.1.4 İlk Sivil Hükümet ................................................................ 9 2.1.5 Direniş, Yeniden ................................................................ 11 2.1.6 1987 Seçimleri ................................................................ 12 2.1.7 1989 Cumhurbaşkanlığı Seçimleri ............................ 13 2.1.8 1980’lerde Kültür ve Sanat ........................................ 13 2.2. 1980 - 1990 arası Türk Sanatında Eğilimler ............................ 15 2.2.1. Kavramsal Sanat ................................................................ 15 2.2.1.1. Batı’da Erken Dönem Örnekler ............................ 16 2.2.1.2. Kavramsal Sanatın Değerleri ........................................ 21 iv 2.2.1.3. Kavramsal Sanat Eserlerinden Başlıca Örnekler ......... 26 2.2.1.4. Türkiye’de Kavramsal Sanat ........................................ 30 2.2.1.5. Altan Gürman ................................................................ 31 2.2.1.6. Füsun Onur ................................................................ 32 2.2.1.7. Sanat Tanımı Topluluğu ........................................ 34 2.2.1.8. Sarkis ................................................................ 34 2.2.1.9. Kavramsal Sanat ve Siyaset ........................................ 36 2.2.2. Yeni Dışavurumcu Resim ........................................ 39 2.2.2.1. Transavangard................................................................ 40 2.2.2.2. Alman Yeni Dışavurumculuğu ............................ 42 2.2.2.3. Amerikan Yeni Dışavurumculuğu ............................ 50 2.2.2.4. Yeni Dışavurumculuğa Eleştiriler ............................ 52 2.2.2.5. Yeni Dışavurum ve Türkiye ............................ 53 2.2.2.6. Bedri Baykam................................................................ 54 3. 1990 - 2000 Arası Dünya’ya yön veren dinamikler, Türkiye’nin Siyasi İklimi ve Sanat Ortamı 56 3.1. Küreselleşme ve Sanat ................................................................ 56 3.1.1. Postmodernizm ................................................................ 56 3.1.1.1. Postmodernizm, Sanat ve Estetik ............................ 58 3.1.2. Küreselleşme ve Çağdaş Sanat ........................................ 60 3.1.2.1. Küreselleşmenin Kültüre Etkisi ............................ 63 3.1.2.2. Küreselleşmenin Sanata Etkisi ............................ 65 3.1.3. Çokkültürlülük – Çokkültürcülük Kavramı Ekseninde Kimlik Problemleri ................................................................ 67 3.1.3.1. Kimlik Siyaseti .................................................... 67 3.1.3.2. Cinsel Kimlik Tartışmaları ........................................ 70 3.1.3.3. Melezleşme ................................................................ 71 3.1.3.4. Ulusal Kimlik ve Ulus – Devlet Tartışmaları ............. 74 3.1.3.5. Kimlik ve Sanat .................................................... 76 3.2. 1990 – 2000 Arası Türkiye’de Siyaset ........................................ 79 3.3. 1990 - 2000 Arası Türkiye’nin Sanat Ortamı ............................ 85 v 4. 2000 Sonrası Türkiye’de Sanat ve Siyaset 89 4.1. 2000 Sonrası Siyaset ................................................................ 89 4.2. 2000 Sonrası Türkiye’de Sanata Genel Bakış ............................ 106 4.2.1. Müzeler ................................................................ 107 4.2.2. Sivil Toplum Kuruluşları ve Dernekler ............................ 111 4.2.3. Sanatçı İnisiyatifleri ................................................................ 112 4.2.4. Uluslararası Bienaller................................................................ 117 4.2.5. Sanat Fuarları ................................................................ 132 4.2.6. Sanat Kurumları ................................................................ 148 4.3. 2000 Sonrası Çözülen Postmodern Düşünce ............................ 153 4.4. Güncel Estetik Doktrin ................................................................ 158 4.4.1. Nicolas Bourriaud ve İlişkisel Estetik ............................ 169 4.4.2. Jacques Rancière ve Güncel Sanatın Temsili Yönü (Uzlaşmazlık) ............................................................... 177 4.5. Sanat ve Siyaset İlişkisi ................................................................ 186 4.5.1. Dünden bugüne Sanat ve Siyaset ........................................ 186 4.5.2. Kültür Endüstrisi, Neoliberalizm ve Sanat ............................ 198 4.5.3. Sanat ve Propaganda ................................................................ 200 4.5.4. Sanat ve İfade Özgürlüğü .................................................... 202 4.5.4.1. İfade Özgürlüğü .................................................... 202 4.5.4.2. Sansür ................................................................ 207 4.5.4.3. Otosansür ................................................................ 219 4.5.4.4. Medya ve Sansür ...................................................