WYDZIAŁ EKONOMII Joanna Strońska-Ziemann Rozwój obszarów wiejskich w podregionie pilskim przed i po akcesji Polski do UE (1996-2010) Rozprawa doktorska Rural areas development in the pilski subregion before and after accession to the EU (1996-2010) Doctoral thesis Promotor: Prof. dr hab. Dr H.C. Andrzej Czyżewski, Prof. zw. UEP Poznań 2016 1 | S t r o n a Nie poznamy prawdy, nie znając przyczyny Arystoteles 2 | S t r o n a Chciałabym złożyć serdeczne podziękowania Prof. dr hab. Dr H.C. Andrzejowi Czyżewskiemu, Prof. zw. UEP za poświęcony czas, pomoc i okazaną wyrozumiałość oraz najbliższym, którzy poprzez duchowe wsparcie i wiele cennych uwag przyczynili się do napisania niniejszej pracy 3 | S t r o n a Spis treści WSTĘP ..................................................................................................................................................... 6 Metodyka badań .................................................................................................................................. 13 1. Materiały źródłowe ......................................................................................................................... 13 2. Metody badawcze ........................................................................................................................... 17 2.1 Syntetyczny wskaźnik rozwoju ............................................................................................... 17 2.2 Analiza czynnikowa i pozostałe metody badawcze użyte w pracy ......................................... 19 3. Wsparcie Unii Europejskiej dla obszarów wiejskich ...................................................................... 27 ROZDZIAŁ II ......................................................................................................................................... 39 Determinanty rozwoju obszarów wiejskich podregionu pilskiego .................................................. 39 1. Pojęcie obszarów wiejskich i rozwoju lokalnego .......................................................................... 39 2. Zmienne opisujące przemiany na obszarach wiejskich podregionu pilskiego w latach 1996, 2002, 2010 ............................................................................................................................................... 41 2.1 Macierz obserwacji – podstawowe cechy w latach 1996, 2002, 2010 .................................... 41 2.2 Infrastruktura społeczna .......................................................................................................... 44 2.3 Infrastruktura techniczna ......................................................................................................... 47 2.4. Finanse lokalne ...................................................................................................................... 49 2.5 Przedsiębiorczość i rynek pracy ............................................................................................. 51 2.6 Sytuacja społeczno-gospodarcza (1996,2002,2010) ............................................................... 52 3. Renta położenia (2010).............................................................................................................. 55 3.1 Uwarunkowania przyrodnicze ................................................................................................. 57 3.2 Uwarunkowania pozaprzyrodnicze ......................................................................................... 71 3.3 Renta położenia gmin podregionu pilskiego ........................................................................... 82 3.4. Rozwój społeczno-ekonomiczno-środowiskowy gmin podregionu pilskiego ....................... 85 4. Zaszłości historyczne na terenie podregionu pilskiego determinujące rozwój podregionu oraz przemiany struktur rolnych ............................................................................................................ 87 5. Identyfikacja wybranych struktur gospodarstw rolnych w okresie 1996-2010 na podstawie Spisów Powszechnych ............................................................................................................................... 92 ROZDZIAŁ III ..................................................................................................................................... 105 Determinanty zmian w rolnictwie i na obszarach wiejskich w podregionie pilskim w świetle analizy czynnikowej .......................................................................................................................... 105 1. Uwagi metodyczne ....................................................................................................................... 105 2. Czynnik F1 – Ograniczenia produkcyjne gospodarstw rolnych ze względu na uwarunkowania zasobowe w podregionie pilskim................................................................................................. 115 3. Czynnik F2 – Aktywność ekonomiczno-społeczna na obszarach wiejskich podregionu pilskiego ..................................................................................................................................................... 130 4. Czynnik F3 – Kapitał ludzki na rynku pracy w gminach podregionu pilskiego ........................... 139 5. Czynnik F4 – Rozwój infrastruktury drogowej i społecznej w gminach podregionu pilskiego .... 145 4 | S t r o n a ROZDZIAŁ IV ...................................................................................................................................... 153 Spójność rozwoju ekonomiczno – społeczno – środowiskowego w podregionie pilskim ............ 153 2. Komponenty rozwoju gmin podregionu pilskiego........................................................................ 157 2.1. Komponent gospodarczy ...................................................................................................... 160 2.2. Komponent demograficzno-społeczny ................................................................................. 163 2.3. Komponent środowiskowy ................................................................................................... 168 3. Współzależności pomiędzy zmiennymi opisującymi poziom spójności gmin w podregionie pilskim ......................................................................................................................................... 171 4. Sumaryczna ocena rozwoju ekonomiczno – społeczno – środowiskowego gmin podregionu pilskiego w latach 1996, 2002 i 2010 z uwzględnieniem wyróżnionych agregatów ................... 175 5. Statystyki opisowe wyników badań wyróżnionych komponentów rozwoju gmin w podregionie pilskim w latach 1996, 2002 i 2010 ............................................................................................. 181 6. Poziom spójności rozwoju ekonomiczno – społeczno – środowiskowego gmin podregionu pilskiego z uwzględnieniem wyróżnionych komponentów i wskaźnika syntetycznego ............. 184 7. Relacje pomiędzy poziomem spójności gmin, a wyróżnionymi czynnikami rozwoju obszarów wiejskich ...................................................................................................................................... 189 Efekty finansowe wsparcia gospodarstw rolnych i obszarów wiejskich w powiatach i gminach podregionu pilskiego ......................................................................................................................... 192 1. Zróżnicowanie płatności obszarowych i uzupełniających w gospodarstwach rolnych w powiatach podregionu pilskiego w latach 2004-2011 ................................................................................... 192 2. Zróżnicowanie płatności wspierających rozwój obszarów wiejskich w powiatach podregionu pilskiego w latach 2002-2011 ...................................................................................................... 198 3. Fundusze Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich a rozwój obszarów wiejskich podregionu pilskiego....................................................................................................................................... 227 PODSUMOWANIE ................................................................................................................................ 238 BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................................... 246 SPIS TABEL I RYSUNKÓW ................................................................................................................... 263 ANEKS ............................................................................................................................................... 271 Summary ............................................................................................................................................ 291 5 | S t r o n a WSTĘP Zamieszkiwane przez ponad połowę ludności i zajmujące ok. 90% terytorium Unii Europejskiej obszary wiejskie i ich rozwój stanowią ważny obszar badań i polityki w całej Wspólnocie. Zgodnie z celami strategii Europa 20201 oraz konstytucyjnie zagwarantowanym prawem obywateli Polski, ów rozwój powinien być inteligentny2 i zrównoważony3. Zagadnienie to jest szczególnie istotne na obszarach słabiej rozwiniętych gospodarczo, terenach popegeerowskich z dominującą rolą rolnictwa, z dużym udziałem obszarów prawnie chronionych i słabo rozwiniętą infrastrukturą, które charakteryzują część wiejską podregionu pilskiego. Dlatego w dysertacji podjęto się określenia