De Frontlinie Bestaansonzekerheid en gentrificatie in de Creatieve Stad De Frontlinie Er zijn boeken vol geschreven over de creatieve stad, de stedelijke “creatieve industrie”, en over het belang van “creatieve klasse” in het economisch welslagen van de stad. Zelden echter gaat het over de producenten van die creativiteit, en zeker niet over low-tier cultuurproducenten: het aanzwellende reservoir precaire beeld- schermwerkers, draaideurstagiaires, galeriehulpjes, oproep-pro- ductieassistenten en beeldmaker-cum-barista-cum-bruiloftfoto- grafen. Waar woont en werkt in een steeds duurder wordende stad de “creatieve onderklasse” en onder welke voorwaarden? Wat is de functie van goedkoop gefabriceerde creativiteit in een politiek-economisch systeem dat bestaansonzekerheid creëert en oogst, een stedelijk beleid dat gentrificatie stimuleert, een cul- tuurbeleid dat ‘nuttige’ kunst aanmoedigt, en een woonbeleid dat wonen onzekerder maakt? De Frontlinie Bestaansonzekerheid en gentrificatie in de Creatieve Stad Onder redactie van Roel Griffioen Met bijdragen van Pascal Gielen, Abel Heijkamp, Adelita Husni-Bey, Frank Keizer, Łukasz Koterba, Isabell Lorey, Herbert Ploegman, Bent Vande Sompele, Rufus de Vries en Claudia Zeller. 3 De precaire/creatieve stad Roel Griffioen Deel 1 De Frontlinie 9 De precaire/creatieve stad Roel Griffioen 35 Woonnomadisme Roel Griffioen en Abel Heijkamp 57 Het vreemdelingenlegioen Roel Griffioen 81 Straatvrees Roel Griffioen 101 Stoelendans Rufus de Vries Deel 2 Reflecties 117 Netwerkhysterie Interview met Pascal Gielen 129 Het regeren van precairen Isabell Lorey 4 De Frontlinie 141 Hand op de knip Over de economisering van het Nederlandse kunst- en cultuurbeleid Claudia Zeller 161 Brief uit Polen Over de flexibele economie en de nationalistische jeugd Łukasz Koterba 175 Brief uit Griekenland Een aanval op werkloosheid en precariteit in het centrum van Athene Herbert Ploegman 187 Groundwork Thinking through the Convention on the Use of Space (just over) one year later Adelita Husni-Bey 201 Het was een tijd Frank Keizer 4 De Frontlinie 5 Inhoudsopgave De precaire/creatieve stad A standard way of relating politics to art assumes that art represents political issues in one way or another. But there is a much more interesting perspective: the politics of the field of art as a place of work. Simply look at what it does – not what it shows.1 Hito Steyerl, 2010 In tegenstelling tot de oude machtsregel waarbij in ruil voor bescherming gehoorzaamheid werd verlangd, kenmerkt het neoliberale regeren zich vooral door sociale onveiligheid, door het regelen van een minimale afscherming bij een tegelijkertijd alsmaar toenemende onzekerheid.2 Isabell Lorey, 2016 1 Hito Steyerl, ‘Politics of Art: Contemporary Art and the Transition to Post-De- mocracy’, e-flux journal (december 2010) #21, geraadpleegd via: www.e-flux.com/ issues/21-december-2010/. 2 Isabell Lorey, Het regeren van precairen, Amsterdam: Octavo, 2016. Wie in de culturele sector werkt, kent de verhalen over onbetaald werk en uitbuiting. Over het bureau van de bekende modeontwer- per dat draait op vijftien stagekrachten en twee werknemers. Bij een show in het buitenland wordt die stagiair(e)populatie nog eens aangevuld met extra wegwerpexemplaren. Ze krijgen geen vergoe- ding en dienen hun eigen reis en verblijf te regelen en te betalen. Maar ze doen natuurlijk wel een pak ervaring op. De regelmaat waarmee dergelijke verhalen opduiken is veel- zeggend. De culturele sector lijkt op stagekrachten te draaien. En dat geldt niet alleen voor het commerciële circuit van modehuizen, galeries, architectuur- en grafisch ontwerp-studio’s. Van verschil- lende publieke instellingen is bekend dat ze een even intensief publieksprogramma draaien als voor de serie cultuurbezuinigin- gen van de afgelopen jaren, terwijl er nog maar één derde van de staf werkzaam is, aangevuld met een roulerend bataljon stagiair(e) s en vrijwilligers. De instituties brokkelen aan de achter- en onder- kant af, hoewel de façades nog glimmen als weleer. Je kunt je er iets bij voorstellen: instellingen moeten overleven en zich blijvend onderscheiden om de laatste subsidierestanten te waarborgen. Maar het effect is averechts. Terwijl deze organisaties zich alleen maar kunnen handhaven door roofbouw te plegen op een brede onderlaag ambitieuze jonge mensen, wordt naar de bui- tenwereld toe met terugwerkende kracht de rabiate cultuurbezui- nigingspolitiek van Halbe Zijlstra gelegitimeerd, die handenwrij- vend vaststelt dat het inderdaad allemaal met minder af kan.3 Het venijn zit ‘m in de normalisering van de ‘alles voor niets’-cultuur. Buiten de publieke instellingen om was in de cultu- rele sector het gratis werk al eerder ingeburgerd. Een beginnend kunstenaar, ontwerper of schrijver over kunst krijgt zo vaak het verzoek om werk te leveren of te verrichten in ruil voor ‘ervaring’ of ‘exposure’ dat er allang geen alarmbellen meer gaan rinkelen. Zorgwekkend is dat in onze tijd zelfs een instituut als het Rijks- museum, dat toch bepaald geen kwijnend bestaan leidt, een vaca- ture verspreidt voor een ‘onbetaalde baan’ tot 36 uur per week.4 3 ‘VVD wil excuses van betogers kunstsector’, NOS.nl, 4 december 2014, geraadpleegd via: www.nos.nl/artikel/2006770-vvd-wil-excuses-van- betogers-kunstsector.html. 4 Lara Hannawi, ‘Rijksmuseum bereikt nieuw dieptepunt’, Het Parool, 25 oktober 2014. 11 De precaire/creatieve stad Roel Griffioen Het aantal werkzame vrijwilligers bij musea is sinds 2005 met 58% gestegen.5 Ook bij grote musea en gereputeerde presentatie-instel- lingen is het niet meer altijd gebruikelijk om jonge makers en den- kers een vergoeding aan te bieden voor hun werk. De teneur is dat mensen aan het begin van hun loopbaan een dergelijke opdracht als een gunst moeten ervaren. Publieke instellingen kopen zichzelf zo binnen in een vuil systeem dat uitbuiting en werkverdringing stimuleert en roofbouw camoufleert. Onzeker werk en een laag inkomen zijn voor de aantredende generatie cultuurprofessionals de norm, zoals onlangs werd gestaafd in het rapport Verkenning arbeidsmarkt culturele sector (2016), uitgevoerd door de Sociaal-Economische Raad en de Raad voor Cultuur.6 Gemiddeld verdienen afgestudeerden in de auto- nome beeldende kunst 880 euro per maand. Bruto, welteverstaan. Banen en regelingen verdwijnen en het aantal schijnzelfstandi- gen neemt explosief toe. Kunststudenten en aspirant-architecten krijgen al op de academie ingepeperd dat je jezelf moet kunnen opofferen, dat je moet laten zien dat ‘je het echt wilt’, dat toewijding en zelfuitbuiting de belangrijkste ingrediënten van succes zijn. Jonge kunstwetenschappers rijgen voor en na het behalen van een diploma de stages en ervaringsplekken aaneen in de hoop ergens te kunnen aanhaken, terwijl die aanhaakplekken juist verdwijnen omdat ze goedkoper met stagiaires gevuld kunnen worden. Deze ontwikkelingen – verdringing op de arbeidsmarkt, de toename van onzeker werk – zijn allerminst exclusief voorbehou- den aan de culturele sector. In de meest uiteenlopende beroeps- domeinen zijn dezelfde mechanismes zichtbaar, van de ambtena- rij, de zorg, journalistiek en media, de post, het onderwijs en de wetenschap, tot de reclamewereld en de lage financiële dienst- verlening. De verschijnselen zijn telkens hetzelfde: de flagrante toename van onderbetaald of zelfs onbetaald werk ten koste van reguliere arbeidsplaatsen; het eindeloos schakelen van stages en werkervaringsplekken; het steeds verder uitdijen van de flexibele 5 Dmitri Lahaut, ‘Vrijwilliger in de culturele sector in opmars’, Boekman (2015) 103, thema: ‘Wie geeft er aan cultuur?’; zie ook: Julia Steenhui- sen en Marjolein Van de Ven, ‘Als starter in de stagecarrousel’, Weer- Woord#15, PlatformBK, 11 december 2015, www.platformbk.nl/2015/12/ ww15-als-starter-in-de-stagecarrousel/#sdendnote11sym. 6 Sociaal-Economische Raad, Raad voor Cultuur, Verkenning arbeidsmarkt culturele sector, Den Haag: Huisdrukkerij SER, 2016. 12 De Frontlinie schil bij bedrijven, instellingen en organisaties. Deze ontwikke- ling loopt parallel met de flexibilisering van de arbeidsmarkt. Een recent rapport van het Centraal Bureau voor de Statistiek over de flexibilisering van de arbeidsmarkt laat zien dat het aandeel vaste arbeidsrelaties tussen 2004 en 2014 is gedaald van 72 naar 61 pro- cent. In diezelfde periode is het aandeel flexwerkers (van 15 naar 22 procent) en zzp’ers (van 8 naar 12 procent) scherp toegenomen.7 Achter die cijfers bevindt zich ook nog een verborgen wereld van gestapelde halfjaarcontracten, payroll-arrangementen, uitzend- werk, onbetaalde stages en schijnondernemerschap. De culturele sector loopt echter wel voorop. De groei van het aantal zelfstandigen is in deze sector twee keer zo hoog als in de economie als geheel.8 Op een cynische manier wordt zo de wens om een avant-garde te zijn, een voorhoede van vernieuwing, bewaarheid in de economie. De generatie jonge creatieve profes- sionals – kunstenaars en culturele beeldschermwerkers zoals gra- fisch vormgevers, schrijvers en critici, maar ook dansers, acteurs en musici – die het veld betreedt nu ondersteuningsregelingen zijn afgeschaft en de bezuinigingen vooral de onderste lagen van de institutionele piramide hard hebben geraakt, is een proefgroep van the shape of the economy to come. Niet voor niets wordt door sociologen vastgesteld dat de kunstenaar eigenlijk de ideaaltypi- sche neoliberale werknemer is: wendbaar, buigzaam, mobiel, cre- atief – zie het interview met Pascal Gielen dat in deze publicatie is opgenomen.9 Arbeidsvormen waarmee kunstenaars