PLAVA BIBLIOTEKA Urednik Dr BRANKO LATAS Fikreta Jelić-Butić ČETNICI U HRVATSKOJ 1941-1945. GLOBUS / ZAGREB Recenzenti Dr NARCISA LENGEL-KRIZMAN Dr GOJKO VEZMAR Riječ izdavača Knjigom ČETNICI U HRVATSKOJ 1941-1945. dr Fikreta Jelić- Butić dala je jugoslavenskoj istorijskoj nauci, jugoslavenskoj javnosti i svima onima koji se interesuju za šire tokove narodnooslobodilačkog rata i revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije, posebno na području Hrvatske, značajno i nezaobilazno naučno delo. Pojavom ovoga štiva popunjava se praznina koja je postojala u sagledavanju opštih vojno-političkih tokova i zbivanja na prostoru gde su se ukrštali interesi nacifašističkih okupatorskih sila – utemeljivača i negovateljica svojih slugana: četnika s jedne strane i ustaško-domobranskih vojno- političkih institucija i svih sadržaja u njima, s druge strane. Okupatori su se, bez sumnje, držali starog rimskog načela divide et impera. Bilo je i ranije interesovanja za problematiku četničke kontrarevolucije u Hrvatskoj i pokušaja da se ona različitim prilazom prikaže i objasni. Takvi radovi su vremenski i prostorno ograničeni i više su u funkciji objašnjenja nekog pojedinačnog dogaĎaja-epizode radi konkretne potrebe, bez pretenzije da se ide od početka do kraja u analiziranju nastanka, trajanja i nestajanja pojave iz bliske prošlosti naših naroda i narodnosti. Dr Fikreta Jelić-Butić je, ceneći dosadašnje radove i priloge o tako značajnoj i prema mnogočemu složenoj i interesantnoj problematici naše prošlosti, primerenim metodološkim pristupom, snažnom naučnom argumentacijom, laganim i jasnim stilom, korektno i principijelno uspela da dovede u sklad sve činioce pojave i stvori ne samo naučno utemeljeno, nego i vrlo pregledno i lako čitljivo analitičko delo. To je, uistinu, veliki istraživački doprinos. Jer, dati potpunu istorijsku panoramu četništva u Hrvatskoj nije bio ni lak ni jednostavan zadatak. U tom izazovu dr Fikreta Jelić-Butić imala je olakšavajuće okolnosti tim pre što je velikom intelektualnom snagom, istančanim sluhom i izuzetnim interesovanjem za politička zbivanja u Hrvatskoj, u prvom redu za snage konfrontirane oslobodilačkom ratu i revoluciji, napisala i objavila značajna istorijska dela: »Ustaše i Nezavisna Država Hrvatska,« i »Hrvatska seljačka stranka«, pored mnoštva drugih naučnih radova i rasprava objavljenih u uglednim jugoslovenskim naučnim i stručnim publika- cijama. Jugoslovenskoj javnosti, naučnim i stručnim krugovima u zemlji i šire, autor dela koje sada imamo priliku da čitamo i da o njemu sudimo, nije dakle, nepoznat. Naprotiv, spada u red onih istoričara koji znaju da odvoje sporedno od glavnog, nevažno od bitnog, pojedinačno od opšteg, ali ne zanemaruje ni jednu činjenicu, ni jedan, naoko sitan, podatak, ne potcenjuje 5 lokalno i regionalno u odnosu na opšte i celovito, te sve znalački i vešto situira u celinu, upotpunjujući i zaokružujući opštu sliku dogaĎaja. Služeći se, pretežno, arhivskom gradom svih aktera dogaĎaja, u čemu najznačajnije mesto imaju upravo četnička izvorna dokumenta, dokumenta okupatora, ustaških institucija, vojnih i političkih organa narodnooslobodilačkog pokreta, zapadnih saveznika kao i mnoštvom naučne i druge literature, dr Fikreta Jelić-Butić izvodi svoje naučno utemeljene zaključke, poštujući pri tome, nesebično i korektno, mišljenje drugih pisaca o toj tematici. Iako je rad sveobuhvatan i celovit, ostaje, dakako, još dovoljno prostora za one koji imaju interesovanje i želju za širu obradu pojedinih aspekata četničke delatnosti, što se u prvom redu odnosi na pitanje četničke vojne organizacije, iako je, u potrebnoj meri, za razumevanje problema i to predočeno. Zatim o četničkom teroru, o čemu je u knjizi dato mnoštvo podataka iz svih krajeva Hrvatske gde je bilo četnika, o socijalnoj strukturi i hijerarhiji četničke organizacije itd. Očigledno je u žiži interesovanja autora bio, pretežno, politički aspekt organizovanja i delovanja četničke organizacije i politička i vojna motivacija za kolaboraciju sa okupatorima i ustaško-domobranskim snagama radi suzbijanja i slamanja revolucionarnih snaga pod rukovodstvom KP Jugoslavije i oživotvorenje ideje o stvaranju »Velike Srbije« u "Velikoj Jugoslaviji« - te opšte preokupacije četničkog pokreta Dragoljuba Draže Mihailovića. Čitaoci i korisnici ove knjige lako će se uveriti u to da autori nekih stranih publikacija, kao i nekih koje su se nedavno pojavile u nas (Saveznici i jugoslovenska ratna drama, na primer), nisu u pravu kada tvrde da je četnički pokret: bio »antifašistička organizacija«. Takvi radovi lišeni su svake objektivnosti, sadrže flagrantnu reviziju nama dobro poznatih političkih i vojnih stavova kolaboracionista upregnutih u nacifašističku mašineriju, što u nas opravdano iritira najšire društvene slojeve. Iako se autor knjige Četnici u Hrvatskoj 1941-1945. ne upušta u polemiku o tim neistinama,' snagom argumenata i činjenicama o četničkoj stvarnosti, naučeno i ubedljivo, negira takve pokušaje čiji je cilj da iskrive sliku o onome što je opšte poznato i o čemu je istorijska nauka svoju ocenu već dala. Sadržaj ove knjige u kojoj je studiozno predstavljen sklop okolnosti u kojima dolazi do pojave četnika (u Dalmaciji, Lici, Gorskom kotaru, Hrvatskom primorju, mestimično na Kordunu, Baniji i Slavoniji), njihova opredeljenost za kolaboraciju sa fašistima, ustašama i nacistima, planirana politika genocida prema hrvatskom narodu u «datom trenutku«, masovne krvave inkvizicije, pljačka, paljevina i zastrašujuće mere odmazde prema simpatizerima narodnooslobodilačkog pokreta, pod okriljem i uz pomoć nacifašističkih porobljivača, pokazuje da se ne može, istovremeno, biti fašistički saradnik i anfifašista. Uostalom, ni četničko vrhovno vojno-političko rukovodstvo, ni pokrajinska, pa ni lokalna četnička rukovodstva nisu sebe nazivali ni smatrali antifašistima ni antiokupatorima. Četništvo je, zaslepljeno mržnjom prema svemu oslobodilačkom i demokratskom, smatralo narodnooslobodilački pokret jedinim neprijateljem. Autor ove knjige, etikom naučnog radnika, izlaze takvo 6 antislobodarsko i prookupatorsko opredeljenje četnika od njihove pojave 1941. do konačnog sloma 1945. godine. Za italijanskog okupatora četnici su bili »Antikomunistička dobrovoljačka milicija«, smatrali su ih svojim pomoćnim trupama, snabdevali ih, naoružavali i slali u borbu. Italijanska deviza je bila: »Poduprijeti četnike u dovoljnoj mjeri da se bore protiv komunista (. .), zahtijevati i osigurati da se četnici ne bore protiv hrvatskih snaga i vlasti; dopustiti im da protiv komunista operiraju na svoj način (tako da 'pokolju jedni druge')«. Četnici, pak, ne samo što su služili italijanskom okupatoru, već su se kitili fašističkim značkama, a često je od njih traženo da polože »zakletvu na vernost italijanskom vladaocu i fašizmu «. Što se tiče četničko-ustaških odnosa, autor iscrpno izlaže genezu njihovih propagandnih sukoba i podudarnih stavova, interesa i akcija protiv narodno- oslobodilačkog pokreta. Sva povika na ustaše svodila se u praksi na njihove zajedničke napore u borbi protiv snaga revolucije, što je zagarantovano i pismenim sporazumima u Kninu, Gospiću, Otočcu, Zagrebu itd. Momčilo Đujić, koji je »spas« Srba i srpstva od ustaških progona video u saradnji sa ustašama, lično je odredio delegaciju da ustaškom županu u Kninu službeno čestita godišnjicu uspostavljanja tzv. Nezavisne Države Hrvatske. Nakon sto su italijanskog okupatora u Dalmaciji, Lici i Hrvatskom primorju zamenile nemačke trupe, četnicima je bilo dovoljno da im se predstave kao borci protiv komunizma, u stvari protiv narodnooslobodilačkog pokreta, pa da zadobiju svu nemačku naklonost i sve one privilegije koje su im ranije davali Italijani. Pri nailasku Nemaca četnici (u Vrlici) upozoreni su na to »da moraju svakog njemačkog vojnika pozdraviti isto tako kao i svoga«. Ali, pozdrav, zna se, bio je na fašistički način. Shvativši tako svoju ulogu, razumljivo je što su četničke voĎe, sledeći primer i uputstva Draže Mihailovića, odbijale i svaku pomisao na saradnju sa partizanskim snagama, na čemu je uporno inzistiralo rukovodstvo NOP-a, posebno u Dalmaciji, naravno u vreme dok se još nije znalo u kojoj su meri četnici zaplivali u vode izdaje, kolaboracije i kontrarevolucije, o čemu se u knjizi detaljno i hronološki izlaže. Na sličan način, ukazuje se ovde i na druge oblike četničke nacionalne izdaje, fašističkog indoktriniranja četničkih voĎa u početnom periodu na anektiranom i reokupiranom italijanskom okupacionom području šovinističkim strastima, grupnim i pojedinačnim terorističko-zločinačkim postupcima, krvavim četničkim pučevima u panizanskim štabovima i jedinicama uz asistenciju okupatora. Govori se o proganjanju Srba i teroru nad njima počev od njihovog »isključivanja iz četničke organizacije«, pa i iz »sastava srpskog naroda« - zbog neposlušnosti, zatim o četničkoj propagandi, o mišljenju i ocenama italijanskih i nemačkih komandi o stvarnoj snazi, borbenom moralu i opštoj vrednosti četničkog elementa, o prisilnoj mobilizaciji, o tome zašto nisu imali podršku u narodu itd. Sve to je iscrpno analizirano i izloženo u ovoj knjizi, što joj daje posebnu vrednost i zbog čega se, imajući u vidu ocene i preporuku stručnih recenzenata, izdavač odlučio da je objavi. Izdavač je uveren da našoj javnosti pruža celovito i vrlo vredno naučno delo kojim se obogaćuje naša istorijska litera 7 tura i dolazi do daljih spoznaja o tome da su četnici, kao protivnici antifašističkih, idejno-revolucionarnih i borbeno-patriotskih snaga, bili predstavnici preživelog socijalno-klasnog sistema i neželjenog režima. Dr Branko Latas Predgovor