UNIWERSYTET WARSZAWSKI WYDZIAŁ DZIENNIKARSTWA I NAUK POLITYCZNYCH Katarzyna Anna Głuszak Muzyka i piosenka popularna jako narzędzia opozycji politycznej w Polsce w latach 80. XX wieku Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem naukowym prof. dr. hab. Ryszarda Zięby Warszawa 2014 Spis treści Wstęp ................................................................................................................................................... 5 Rozdział I Pojęcia i terminy stosowane w rozprawie ........................................................................... 12 1. Muzyka i piosenka popularna .................................................................................................................... 12 2. Kultura popularna i masowa ..................................................................................................................... 17 3. Opozycja polityczna w PRL ......................................................................................................................... 23 4. Ogólna charakterystyka badanego okresu ............................................................................ 28 Rozdział II Twórczość kabaretowa w Polsce w latach osiemdziesiątych ........................................ 33 1. Rozwój czy zastój w twórczości kabaretowej w latach 1980–1989 ......................................... 34 Uwarunkowania polityczne ................................................................................................. 34 Sztuka kabaretowa .................................................................................................................... 36 Sceny kabaretowe ...................................................................................................................... 38 Polityczność kabaretów ......................................................................................................... 40 Studencka sztuka kabaretowa ............................................................................................ 45 Socjologia opozycji .................................................................................................................... 48 Profesjonalna twórczość kabaretowa przed i po stanie wojennym ............ 50 Kabaretowe spojrzenie na rzeczywistość .................................................................... 55 Władza wobec kabaretów ..................................................................................................... 58 2. Rola muzyki i piosenki w kabarecie ........................................................................................................ 61 2. Kontestacyjna rola kabaretu Wstęp ........................................................................................................ 76 Rozdział III Akcje uliczne i happeningi ........................................................................................................ 82 1. Działalność Pomarańczowej Alternatywy ........................................................................................... 83 2. Jak zaangażować milicję w działalność opozycyjną ........................................................................ 91 3. Stowarzyszenia happenerów i sztuka performance'u w latach osiemdziesiątych ....................................................................................................................................... 100 4. Kontestacyjna rola akcji ulicznych i happeningów ......................................................... 116 Rozdział IV Piosenka popularna .................................................................................................................. 122 1. Analiza i interpretacja utworów ............................................................................................................ 123 2. Myśl polityczna eksplicytna i ukryta między słowami .................................................................. 154 3. Kontestacyjna rola piosenki popularnej ............................................................................................ 163 Rozdział V Muzyka popularna ..................................................................................................................... 169 1. Jak można zrozumieć muzykę? ............................................................................................................... 169 2. Gatunki muzyczne popularne w latach osiemdziesiątych .......................................................... 182 3. Nurt oficjalny kontra nurt podziemny ................................................................................................. 191 4. Protest–song .................................................................................................................................................. 207 5. Subkultury ........................................................................................................................................................ 211 6. Muzyka popularna jako wyraz kontestacji ........................................................................................ 219 Rozdział VI 3 Muzyka liturgiczna ................................................................................................................... 225 1. Rola muzyki w kulcie religijnym ............................................................................................................. 226 2. Rola kultu religijnego i Kościoła w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej................................. 229 3. Kontestacyjna rola muzyki liturgicznej ............................................................................................... 249 Rozdział VII Funkcje muzyki i piosenki popularnej w działalności opozycji politycznej w latach osiemdziesiątych .......................................................................................................... 255 1. Narzędzia opozycji politycznej w latach 1980–1989 ..................................................................... 255 2. Problemy twórców z cenzurą .................................................................................................................. 264 3. Kontestacyjne funkcje muzyki i piosenki popularnej .................................................................... 275 Zakończenie .................................................................................................................................. 283 Kalendarium wydarzeń artystycznych i politycznych ................................................... 289 Bibliografia .................................................................................................................................... 312 Spis utworów ................................................................................................................................ 324 4 WSTĘP Muzyka i piosenka popularna to istotne elementy każdej z epok. Stanowią świadectwo swoich czasów. Są komentarzem do rzeczywistości, zapisem zdarzeń, niekiedy – czynnikiem sprawczym, mającym pozaartystyczny wpływ na rzeczywistość. W niniejszej pracy muzyka i piosenka popularna będą odczytywane w kontekście ich roli jako narzędzi opozycji politycznej w Polsce w latach osiemdziesiątych minionego stulecia. Problem wymaga zbadania z uwagi na luki w pracach dotyczących rzeczonego okresu. Niewiele znajdujemy prac analizujących kulturę i sztukę epoki w kontekście politycznym i społecznym. Więcej miejsca poświęca się natomiast kulturze i sztuce oficjalnych nurtów PRL. Celem przedkładanej rozprawy jest wykazanie, że muzyka i piosenka popularna stanowiły narzędzia opozycji politycznej w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Muzyka i piosenka popularna były wykorzystywane przez opozycję. Używano ich w charakterze instrumentów, metod, sposobów i środków walki politycznej. Hipoteza badawcza zakłada, że muzyka i piosenka popularna to narzędzia opozycji politycznej w Polsce w latach osiemdziesiątych dwudziestego wieku. Hipoteza ta implikuje szereg założeń badawczych, istotnych z poznawczego punktu widzenia. Analiza i interpretacja zarówno twórczości, jak i zdarzeń, na arenie społecznej i politycznej, wskazuje na kontestacyjną rolę muzyki i piosenki popularnej oraz, w szczególnych warunkach, pieśni liturgicznej, a także na kontestacyjną rolę piosenki kabaretowej oraz skeczy kabaretowych, oraz na kontestacyjną rolę akcji ulicznych i happeningów. Założenie badawcze rozprawy dotyczy wykorzystania czynników pozapolitycznych w charakterze kategorii politycznych. Implikuje ono szereg pytań badawczych. W jaki sposób sztuka kabaretowa i uliczna sztuka szeroko pojmowanych akcji happeningowych, stawały się narzędziami opozycji politycznej? Na jakiej podstawie można postrzegać piosenkę i muzykę popularną jako środki wykorzystywane przez opozycję w sferze politycznej? Jaki mechanizm funkcjonowania pozwalał muzyce i piosence popularnej uzyskać rolę kontestacyjną? 5 Praca ukierunkowana będzie zatem na opisanie faktów, dowodzących słuszności postawionej hipotezy. Posłużą w tym celu wybrane metody badawcze: krytyczna analiza źródeł, badanie dokumentów – nagrań audiowizualnych i fonograficznych, prasowych materiałów archiwalnych, oraz druków zwartych stanowiących literaturę podmiotu, ze szczególnym uwzględnieniem zbiorów zgromadzonych w Archiwum Akt Nowych. Za podstawę badań posłużą także krytyczne analizy i interpretacje utworów muzycznych i piosenek popularnych. Ponadto, źródłem będą archiwalne nagrania wideo i na taśmach magnetofonowych, w niektórych przypadkach współcześnie wydane reedycje na płytach CD. Istotna jest