Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayal› Yap›lm›fl Çal›flmalar Hakk›nda Baz› Görüfller 249 Türkiye Araflt›rmalar› Literatür Dergisi, Cilt 3, Say› 5, 2005, 249-378 Osmanl› Döneminde Fetva Literatürü fiükrü ÖZEN* OSMANLI TARİHİNDE görev yapmış olan 129 şeyhülislâmın1 ancak çok azının fetva mecmuaları yayımlanmıştır ve bu yayımların çoğunun tarihi de, yine Osmanlı dönemine aittir. Diğer şeyhülislâmların, görevleri süre- since verdikleri fetvaların nerelerde ve ne halde bulunduklarına dair küçük de olsa bir malumatın olmasını bir kenara bırakın, modern bilim camiası tarafından varlıklarından haberdar olunduğu dahi şüphelidir. Nitekim şey- hülislâmlar hakkında yazılan biyografik çalışmalarda; onların fetvalarını içeren literatürlere referanslar oldukça sınırlı ve hatta mecmuaları bulunan bir çok şeyhülislâm hakkında “eseri bulunduğu bilinmemektedir” denile- rek veya tamamen sükut geçilerek, Osmanlı tarihinin pek çok veçhesini or- taya çıkaracak olan bu belgeler adeta yok olmağa mahkum edilmektedir. Şeyhülislâmların Osmanlı devlet ve toplum düzeni üzerinde haiz oldukları etkin konumları dikkate alındığında, kuşkusuz bu tavır, tarihimiz açısın- dan sahip olunan potansiyelin göz ardı edilmesi ve yapılan çalışmaların daima bir yönünün eksik kalması sonucunu doğurmaktadır. Aynı şekilde, - kadıların bilirkişi olarak en çok müracaat ettikleri şahısların başında gel- meleri hasebiyle- taşra örgütlenmesinde önemli bir makamı temsil eden müftüler, aynı zamanda bulundukları şehir ve kasabaların manevî otorite- leri idiler. Onlara ait fetvalarla ilgili bilgimiz ise şeyhülislâm fetvalarına da- ir bilgimizden çok daha kısıtlıdır. Matbu ve elyazması halindeki pek muaz- * Doç. Dr., Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi. 1 İlk şeyhülislâmın tespiti konusunda bazı farklı görüşler mevcut ise de, genellikle bu gö- reve getirilen ilk Osmanlı âlimi olarak Molla Fenârî bilinir. Ferhat Koca’nın (“Fetvahâ- ne”, DİA, XII, 497), Osmanlı Devleti’nde toplam olarak 124 şeyhülislâm bulunduğu yö- nündeki tespiti yalnızca 1334 (1916) tarihli İlmiyye Sâlnâme’sinde biyografileri verilen- leri ifade eder. Burada zikredilenlerden başka, beş şeyhülislâm daha görev yapmıştır. Krş. Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1972, s. 250-267; Mehmet İpşirli, “İlmiyye Sâlnâme”, DİA, c. XXII, s. 145. 250 TAL‹D, 3(5), 2005, fi. Özen zam Osmanlı fetva mecmualarının çok azının ilmî şekilde basılmış, latini- ze edilmiş veya Batı dillerine tercüme edilmiş olması bir yana, fetvalarda yansıtıldığı şekliyle Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İslâm hukukunun tatbi- katı hakkında sistemli bir araştırma dahi henüz yeni yeni başlamıştır.2 Keşfü’z-zunûn ve zeyli Îzâhu’l-meknûn’da 3 “Fetâvâ”, “Mecma‘u’l-fetâ- vâ” veya “Mecmûatü’l-fetâvâ (mesâil)” isimleriyle ya da özel isimleriyle al- fabetik sırada verilen fetva kitapları, bu alandaki literatürün isimlerine ulaşmada büyük kolaylık sağlamakta ise de; ilk olarak Bursalı Mehmed Tâ- hir Osmanlı Müellifleri adlı eserinde İbn Kemâl, Ebussuûd ve Zenbilli Ali Efendi’den başka fetvaları tedvin edilmiş -25’i şeyhülislâm- 90 civarındaki Osmanlı âliminin eserlerinin adlarını, müelliflerinin isimleri, ölüm tarihle- ri ve defnedildikleri yerlerle birlikte toplu halde vermiştir.4 Ancak bu eser- ler içerik, şekil ve müelliflerinin statüleri bakımından birbirinden çok fark- lı bir görünüm arz etmektedir. Alatalı fahrî vâiz Mehmed Ali Kırboğa, Kâ- mûs-ül-Kütüb ve Mevzûâtil’müellefât adlı çalışmasında; Hanefî fıkhına da- ir eserler arasında, Osmanlı öncesi fetva mecmualarıyla karışık olarak bir çok Osmanlı âliminin fetva mecmuasının adını, müelliflerini ve müellifle- rin vefat tarihlerini bazı kısa açıklamalarla sıralamıştır.5 Pehlül Düzenli ise, “İstanbul Müftülüğü Kütüphanesi’nde Bulunan Meşîhat Fetvâları”6 adlı yüksek lisans çalışmasında, bir kısmı matbu 27 fetva kitabını tanıtmıştır. İki bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde mecmualar; şeyhülislâm fetvaları, fetva emîni ve müftî fetvaları ve derlemeler olmak üzere üç kate- goride ele alınmıştır. İkinci bölümde ise, şeyhülislâm fetvalarını içeren mecmuaların değerlendirilmesi yapılmıştır. Mustafa Şahin tarafından “İs- lâm Hukukunda Fetva ve Osmanlılar Dönemi Fetva Mecmûaları” adlı bir yüksek lisans çalışması gerçekleştirilmiştir.7 İki bölümden oluşan bu çalış- 2 Uriel Heyd, “Osmanlı’da Fetva Müessesesinin Bazı Tezahürleri”, çev. Fethi Gedikli, Hu- kuk Araştırmaları, 1995, c. IX, sy. 1-3, İstanbul, s. 287-288. 3 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, tsh. M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge, Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1941, c. II, m. 1218-1231, 1603, 1606- 1607; Bağdatlı İsmail Paşa, Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyl alâ Keşfi’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn, tsh. M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge, Ankara: Milli Eğitim Bakan- lığı, 1945, c. II, s. 155-158, 439. 4 Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri (bundan böyle yalnız OM), İstanbul: Mat- baa-i Âmire, 1333, c. II, s. 61-64. Verilen bu listede bazı yanlışlıklar mevcuttur. Yeri gel- dikçe işaret edilecektir. 5 Kâmûs-ül-Kütüb, Konya: Yeni Kitap Basımevi, 1974, s. 111-169 (özellikle s. 147-153, 158-160). 6 İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitisü, 1995. 7 Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000. Bizim için yeni bir malzeme sunmayan bu çalışmadan, yazımızın son aşamasında haberdar olup inceleme fırsatı bulduk. Osmanl› Dönemi Fetva Literatürü 251 manın ilk bölümünde, İslâm hukukunda fetvanın mahiyeti ve ilgili konula- ra yer verilmiş ve ikinci bölümde ise 42 fetva mecmuası ve bunların müel- lifleri tanıtıldıktan sonra fetva mecmûalarının teknik yönden bir değerlen- dirmesi yapılmıştır. Genel hatlarıyla emek mahsulü bir çalışma olmakla birlikte fetva mecmualarını tek bir kategoride ele alması, bir çok fetva mec- muasına yer verilmemesi ve aşağıda yeri geldikçe gösterileceği üzere bazı yanlış tespitlerde bulunulması itibariyle ikmale muhtaç bir çalışmadır.8 Daha önce “Osmanlı Dönemi İslam Hukuku Çalışmaları: Kuruluştan Fatih Devri Sonuna Kadar”9 adlı önemli bir doktora çalışması yapmış olan Recep Cici ise, “Sofya Kiril ve Metodiy Milli Kütüphanesi’nde Bulunan İslâm Hu- kuku ile İlgili Yazma Eserler” adlı makale çalışmasında, gerek Osmanlı ön- cesi ve gerekse Osmanlı döneminde hazırlanan fetva mecmualarının -adı geçen kütüphanede bulunan- yazmalarının bir listesini vermiştir.10 Biz bu çalışmada yayımlanmış çeşitli malzeme yanında, İslâm Araştır- maları Merkezi (İSAM) Türkiye Kütüphaneleri Veri Tabanı, Milli Kütüphane Türkiye Yazmaları Toplu Kataloğu (www.yazmalar.org) ve çeşitli kütüphane kataloglarından yaptığımız genel taramalardan elde ettiğimiz verileri dik- kate alarak ve kütüphanelerdeki yazma fetva mecmualarından imkân ölçü- sünde en az birini görmek suretiyle, Osmanlı döneminde genel bir isimlen- dirmeyle fetâvâ denilen literatürü tanıtmaya çalıştık. Bu çalışmada fetva kavramı, fetvanın işlevi11 ve bir fetva metninin oluşumu gibi konuların in- 8 Araştırmacı, tezin önsözünde Türkiye’deki 96 kütüphanede bulunan mecmualardan hareketle Osmanlı dönemi âlimlerine ait fetva mecmûalarını tespit çalışmasının so- nucunu “Buna göre bu dönemdeki müstakil fetva mecmûası sayısı kırk iki’dir” şeklin- de vermektedir (bkz. s. x). 9 1994 yılında tamamlanan bu tez, Arasta Yayınları tarafından basılmıştır (Bursa, 2001). 10 İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2005, sy. 5, s. 377-386. 11 Kültürel, tarihî ve hukukî açılardan fetvalar üzerine yapılan bazı çalışmalar: İsmail Hami Danişmend, Fetva Mecmualarına Göre İslam Fıkhının Milli Kıymeti, İstanbul: Hüsnütabiat Matbaası, 1956; A. Vehbi Ecer, “Türk Kültürünün Tetkikinde Fetva Ki- taplarının Önemi”, Türk Kültürü, 1970, c. XVIII, sy. 90, Ankara, s. 40-45; Hayreddin Karaman “Diş Tedavisi Hakkında Eski Bir Fetva”, Diyanet Dergisi, 1975, c. XIV, sy. 4, Ankara, s. 202-210; Prof. M. Tayyib Okiç Armağanı, Atatürk Üniversitesi İslâmî İlim- ler Fakültesi, 1978, s. 251-265; Necdet Sakaoğlu, “Toplum Tarihi İçin Zengin Bir Kay- nak: Fetvâ Mecmuaları”, Toplumsal Tarih, 1994, c. I, sy. 3, İstanbul, s. 47-48; Saim Sa- vaş, “Fetvaların Işığında Osmanlı Sosyal Hayatı Hakkında Bazı Tespitler – I-II”, Top- lumsal Tarih, 1996, c. V, sy. 30-31, İstanbul, s. 40-46 ve 54-58; Gökçen Art, Şeyhülis- lam Fetvalarında Kadın ve Cinsellik, İstanbul: Çivi Yazıları, 1996; Gökçen H. Art, ”Ka- dın Araştırmaları Açısından Fetvalar: Fetvalarda Kadın”, Toplumsal Tarih, 1996, c. V, sy. 27, İstanbul, s. 18-20; Abdurrahman Atçıl, “Procedure in the Ottoman Court and the Duties of Kadis”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Bilkent Üniversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002; Tahsin Özcan, Fetvalar Işığı Altında Osmanlı Esnafı, İstanbul, 2003. 252 TAL‹D, 3(5), 2005, fi. Özen celenmesi hedeflenmemiştir.12 Eserlerin bütün yazma nüshalarını tespit etme amacı da güdülmemiş olup, sadece söz konusu eserlerin, yazarlarına nispetinin sıhhat derecesi gösterilmeye çalışılmış ve içerikleri dikkate alı- narak literatür hakkında genel bir fikir verilmek istenmiştir. Bu sebeple gör- me fırsatı bulamadığımız eserlerin katalog bilgileriyle yetinilmiş ve ayrıca sadece kaynaklarda ismi geçen eserler de zikredilerek ileride nüshalarının bulunması durumunda tespit kolaylığı sağlamak hedeflenmiştir. Tereddüt halinde birden çok nüshaya bakılmış olmakla birlikte, kitapların tanıtımı sırasında verilen bilgiler -aksini gösterir bir kayıt getirilmedikçe- yazma nüshaların ilkine aittir. Biyografik bilgilere, uzatmamak için, ihtiyaç olma- dıkça yer verilmemiş, TDV İslâm Ansiklopedisi’nde mevcut biyografi mad- delerine işaret edilmiştir. Sınırlı süre içinde ulaşabildiğimiz