REPUBLIKA E SHQIPËRISË UNIVERSITETI I SHKODRËS “LUIGJ GURAKUQI” FAKULTETI I SHKENCAVE SHOQËRORE QENDRA E STUDIMEVE ALBANOLOGJIKE PASURIA LIGJËRIMORE DHE etnografia e të folurit Në PROZËN E SHKRIMTARIT ERNEST KOLIqi Fusha e përgjithshme: Gjuhësi Fusha e veçantë: Filologji bashkëkohore Doktorante UDHËHEQËSI SHKENCOR Ma. Alma Golemi Akad., prof. dr. Gjovalin Shkurtaj Shkodër, 2019 DOKTORATË Përgatitur nga: Alma GOLEMI Për marrjen e gradës shkencore “DOKTOR” Specialiteti: Gjuhësi Pasuria ligjërimore dhe etnografia e të folurit në prozën e shkrimtarit Ernest Koliqi Udhëheqës shkencor: Akad., prof. dr. Gjovalin Shkurtaj Mbrohet më ............................para jurisë: 1. Prof. dr.............………..........................kryetar 2. Prof. as. dr. .......……………...............oponente 3. Prof. dr........................…………..........oponente 4. Prof. dr.......................…………...........anëtar 5. Prof. as. dr. .......................…………….anëtare Shkodër, 2019 Pasuria ligjërimore dhe etnografia e të folurit në prozën e shkrimtarit Ernest Koliqi PËRMBAJTJA PARATHËNIE ............................................................................................................... IV METODOLOGJIA E PUNËS ....................................................................................... VI SHKURTESAT .............................................................................................................. VII HYRJE ......................................................................................................................... VIII KREU I ............................................................................................................................. 10 JETA DHE VEPRA E ERNEST KOLIQIT NË LIDHJE ME FORMIMIN E MJEDISIN SHKODRAN ............................................................................................... 10 1.1. VLERËSIMET PËR GJUHËN E VEPRAVE TË KOLIQIT NGA STUDIUES E KRITIKË TË NDRYSHËM ................................................................................................................. .......13 KREU II ........................................................................................................................... 16 2. VLERAT GJUHËPASTRUESE E GJUHËPASURUESE TË PROZAVE TË KOLIQIT ......................................................................................................................... 16 2.1. KORPUSI I FJALËVE E SHPREHJEVE QË I PËRKASIN KRYESISHT TË FOLMES VERIPERËNDIMORE. ........................................................................................................... 17 2.1.2. Krijimi i fjalëve të reja me anë të prejardhjes ......................................... 17 2.2. FJALËS I FJALËVE TË RRALLA TË PROZËS SË SHKURTËR TË KOLIQIT ........................ 19 2.2.1.Neologjizma të Koliqit që nuk i ndeshim në fjalorë të ndryshëm ............ 19 2.2.2.Fjalë që Koliqi i përdor me kuptime të reja të pandeshura më parë ......... 23 2.2.3. Fjalë që i ndeshim në Fjalorin e gjuhës shqipe 1980 me dallime të vogla fonetike, apo gramatikore ......................................................................................... 24 2.2.4.Fjalë (krahinore) që i ndeshim në Fjalorin e gjuhës shqipe 1980 .......... ..21 2.2. 5. Fjalë të vjetruara ..................................................................................... 25 2.3. DISA VEÇORI TË PËRGJITHSHME GJUHËSORE ............................................................. 25 KREU III .......................................................................................................................... 30 3. SHTRESAT LEKSIKORE SIPAS BURIMIT.......................................................... 30 3.1. VËSHTRIM I PËRDORIMIT TË ORIENTALIZMAVE SIPAS FUSHAVE KUPTIMORE ............ 30 3.1.1. Vlera sociale e orientalizmave në nivelin sociolinguistik ....................... 34 3.2. FJALOR I ORIENTALIZMAVE TË KOLIQIT (PËRQASJE ME ORIENTALIZMAT E TJERË) ... 35 3.3. SLLAVIZMAT .............................................................................................................. 51 3.4. NEOLATINIZMAT ........................................................................................................ 52 KREU IV .......................................................................................................................... 53 4.MODELI LIGJËRIMOR KOLIQIAN DHE PRURJET E TIJ ME VLERA SOCIOLINGUSTIKE E ETNOLINGUISTIKE .......................................................... 53 4.1. ROLI I DISA FAKTORËVE JASHTËGJUHËSORË ME VLERA SOCIOLINGUISTIKE ........ 53 4.2. TERMINOLOGJI E DOKE KRAHINORE ME VLERA ETNOLINGUISTIKE ...................... 58 4.2.1. Besimi në Zanat....................................................................................... 59 4.2.2. Besimi në Orët......................................................................................... 62 4.2.3. Besimi në rolin e Hënës .......................................................................... 63 4.2.4. Besimi në numrat e fatit .......................................................................... 63 4.2.5. Besimi në Zot dhe larmia e formave të shprehjes së saj ......................... 64 4.2.6. Gjakmarrja dhe besa ................................................................................ 65 4.2.7. Fejesa, martesa ........................................................................................ 67 4.2.8. Vdekja dhe vajet ...................................................................................... 70 4.2.9. Mikpritja .................................................................................................. 72 II Pasuria ligjërimore dhe etnografia e të folurit në prozën e shkrimtarit Ernest Koliqi 4.3. PËRSHËNDETJET DHE URIMET .................................................................................... 76 4.4. SHQYRTIME ETNOGRAFIKE TË QYTETIT TË SHKODRËS .............................................. 79 4.4.1. Banesat shkodrane ................................................................................... 79 4.4.2. Veshjet popullore .................................................................................... 81 4.4.3. Muzika, ahengu ....................................................................................... 83 4.4.4. Tregtia, gjuetia, pijetoret ......................................................................... 84 KREU V............................................................................................................................ 86 5. ONOMASTIKA E QYTETIT TË SHKODRËS DHE TREVAVE VERIPERËNDIMORE DHE SHFRYTËZIMI I SAJ NË VEPRAT E KOLIQIT ... 86 5.1. KARAKTERISTIKA TË PËRGJITHSHME TË ANTROPONIMEVE DHE EMRAVE FAMILJARË PËRKATËS TË TYRE PATRONIMEVE .................................................................................... 87 5.2. FJALORI I PERSONAZHEVE (ANTROPONIMEVE E PATRONIMEVE)............................... 94 5.2.1. Fjalor i antroponimeve ............................................................................ 95 5.2.2. Fjalor i patronimeve .............................................................................. 109 5.2.3. Fjalor i emrave të profesioneve, titujve dhe etnonimeve ...................... 113 5.2.4. Fjalor i emrave farefisnorë .................................................................... 116 5.2.5. Fjalor i cilësimeve dhe etiketimeve sharëse (keqësuese) ...................... 118 5.3. TOPONIMET .............................................................................................................. 120 5.3.1. Oikonimet .............................................................................................. 121 5.3.2. Hidronimet ............................................................................................ 122 5.3.3. Oronimet ............................................................................................... 122 5.3.4. Fitonimet ............................................................................................... 122 5.3.5. Zoonimet ............................................................................................... 123 5.4. TREGUESI I TOPONIMEVE SIPAS RENDIT ALFABETIK ................................................ 124 KREU VI ........................................................................................................................ 126 6. FRAZEOLOGJIA NË VEPRËN E KOLIQIT ....................................................... 126 6.1. FRAZEOLOGJIA POPULLORE, GURRË PASURUESE ME VLERA KARAKTERIZUESE ...... 126 6.2. ÇËSHTJE TË SHTRESËZIMIT DHE NGJYRIMEVE KUPTIMORE NË FRAZEOLOGJIZMAT E ERNEST KOLIQIT ............................................................................................................ 127 6.3. ÇËSHTJE TË NDËRTIMIT TË FRAZEOLOGJIZMAVE TË ERNEST KOLIQIT ................... 130 KREU VII ...................................................................................................................... 138 7. PËRFTESA STILISTIKE ........................................................................................ 138 7.1. DIMINUITIVËT OSE FJALËT ME VLERA PËRKËDHELËSE E ZBUNUESE ........................ 138 7.2. FJALËT ONOMATOPEIKE DHE ONOMATOPETË .......................................................... 139 7.3. PASTHIRRMAT DHE ELEMENTE TË PËRBETIMEVE ME ELEMENTE PASTHIRRMORE ... 140 7.4. MALLKIMET DHE SHPREHJET E NDRYSHME TË “TË TRUARIT” ................................. 142 7.5. MITI SI ELEMENT MISTIK–EROTIK I TRAJTUAR NË PROZËN E KOLIQIT ..................... 143 7.6. SHPREHËSIA