Chiny w stosunkach międzynarodowych UNIWERSYTET ŁÓDZKI Zakład Azji Wschodniej CHINY W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH pod redakcją Małgorzaty Pietrasiak i Dominika Mierzejewskiego Łódź 2012 © Copyright by Zakład Azji Wschodniej UŁ, 2012 RECENZENCI dr hab. Jan Rowiński, prof.UW, prof. dr hab. Adam W. Jelonek REDAKTOR Bożena Walicka PROJEKT OKŁADKI Marta Grabowska Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji. Wydawnictwo Naukowe Ibidem ul. Krótka 6, 95-006 Kurowice koło Łodzi tel. (042) 214 00 04; 665 126 997 e-mail: [email protected] www.ibidem.com.pl DRUK PHU „Multikram” ul. Mławska 20D, 87-500 Rypin tel./fax (054) 280 22 06 [email protected] ISBN 978-83-62331-13-0 Spis TReśCI Małgorzata Pietrasiak, Dominik Mierzejewski, Między wzrastaniem a harmonią – uwagi o chińskiej polityce zagranicznej ................................7 Paweł Sokala, ChRL w procesie redefinicji porządku międzynarodowego w Azji Wschodniej. ..................................................17 Marta Kosmala-Kozłowska, Chiny a Powszechny System Ochrony Praw Człowieka – ewolucja stanowiska ...................................................35 Mateusz Smolaga, Analiza japońskiej Oficjalnej Pomocy Rozwojowej dla Chińskiej Republiki Ludowej ............................................................61 Karol Żakowski, Rola polityków „przeciwnego nurtu” z japońskiej Partii Liberalno-Demokratycznej w pozarządowej chińsko-japońskiej wymianie handlowej w latach 1955–1972 ..............................................77 Ewa Dryjańska, Kwestia japońskich podręczników do historii w relacjach chińsko-japońskich ...............................................................97 Joanna Wardęga, Rola patriotycznych muzeów i miejsc pamięci w kształtowaniu obrazu miejsca Chin w świecie ....................................109 Monika Różalska, Chińska polityka wobec Iranu oraz jej konsekwencje dla interesów amerykańskich w regionie Bliskiego Wschodu. ................123 Marcin Przychodniak, Reakcja Chin wobec izraelskiej operacji w Gazie z 2008/2009 roku w świetle aktualnej polityki ChRL na Bliskim Wschodzie ..........................................................................137 Justyna Szczudlik-Tatar, Relacje chińsko-watykańskie w okresie pontyfikatu Benedykta XVI (2005–2009) – perspektywy nawiązania stosunków dyplomatycznych ..........................145 6 Jarosław Błaszczak, Stosunki australijsko-chińskie na przestrzeni XX wieku i współcześnie .................................................157 Aleksandra Łopińska, Znaczenie Rosji dla bezpieczeństwa energetycznego Chin ze szczególnym uwzględnieniem perspektyw współpracy w ramach branży gazowej......................................................................171 Patryk Korpus, „Cyfrowy trójkąt”. Współpraca badawczo-rozwojowa ośrodków państwowych, wojskowych i cywilnych przedsiębiorstw chińskich .....................................................................183 Bartosz Kowalski, Trzeci Front – założenia, przebieg i konsekwencje ......195 Małgorzata Pietrasiak Dominik Mierzejewski MIĘDZY wzrastaniEM A HARMONIą – uwaGI O CHIńSKIEJ POLitycE zaGRANICZNEJ Chińska polityka zagraniczna znajduje się w centrum zainteresowania wie- lu naukowców i publicystów. Zastanawiają sprzeczne poglądy na temat zmian politycznych w Chinach. Przez jednych kraj ten jest karcony za łamanie praw człowieka czy wspieranie reżimów niedemokratycznych, inni z kolei zwracają uwagę na pokojowe idee zawarte w tradycyjnym chińskim pojmowaniu świata zewnętrznego, które mogą być wykorzystane do budowy nowego ładu między- narodowego. Od 30 lat, po strategicznej decyzji kierownictwa Komunistycznej Partii Chin o reformach i otwarciu na świat, Chiny budują „silne państwo i boga- ty lud” (qiangguo fumin), jednocześnie odgrywając coraz większą rolę na are- nie międzynarodowej. Polityka zagraniczna miała wzmacniać reformy i stabili- zować państwo po okresie totalnego chaosu „rewolucji kulturalnej”, co z kolei przekładało się na wzrastanie pozycji Chin na arenie międzynarodowej. Od samego początku lider chińskich reform Deng Xiaoping odszedł od wo- luntarystycznego modelu rozwoju i zrezygnował z rewolucyjnego typu polityki zagranicznej państwa. Zamiast rewolucyjnych haseł głoszono potrzebę moder- nizacji, otwarcia na świat i zdrowych ekonomicznych środków stymulujących działania ludzi. Pierwsze symptomy pokojowej polityki znalazły wyraz w de- klaracji woli zjednoczenia z Tajwanem na zasadach: „pokojowe zjednoczenie Ojczyzny” (zuguo tongyi) oraz „jedno państwo, dwa systemy” (yiguo liangzhi). Wkrótce potem lider Chin określił ramy polityki zagranicznej, która miała opierać się na trzech głównych zasadach: 1. antyhegemonizmie (fan dui baqu- an zhuyi); 2. ochronie światowego pokoju (weihu shijie heping); 3. nawiązaniu ścisłej współpracy z państwami Trzeciego Świata (jiaqiang tong san ge shijie de tuan- jie he hezuo). Uznano wówczas, że współpraca z państwami rozwijającymi się ma na celu unikanie konfliktów oraz zachowanie pokoju. Zdaniem chińskie- go przywódcy, po zakończeniu II wojny światowej wybuchały „małe wojny”, 8 bo państwa Trzeciego Świata stawały się miejscem rywalizacji supermocarstw: Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego. PRAGMATYZM I STATUS QUO W latach 80. pragmatyczne podejście Denga Xiaopinga, miało swój istotny wymiar w chińskiej polityce zagranicznej. W sytuacji bipolarnego układu mię- dzynarodowego Chiny dążyły do zachowania status quo oraz utrzymania nie- zależności od Stanów Zjednoczonych. Wyrażono to w deklaracji „niezależnej polityki zagranicznej”, opartej na zasadach pokojowego współistnienia. Był to czytelny sygnał zarówno dla Waszyngtonu, jak i Moskwy, że Chiny nie preten- dują do roli „języczka u wagi” w relacjach między supermocarstwami. Zdaniem niektórych badaczy, koniec lat 80. był najbardziej produktywnym okresem chińskiej dyplomacji, umożliwiającym dalsze „wzrastanie na arenie międzyna- rodowej”. Ów proces został powstrzymany przez sankcje nałożone na ChRL po 4 czerwca 1989 r. Krytyka międzynarodowa, sankcje gospodarcze, wstrzy- manie reform na dwa lata oraz przyjęcie biernej postawy na arenie międzynaro- dowej spowodowały, że dynamicznie rozwijające się Chiny zrobiły krok wstecz. We wrześniu 1989 r. Deng Xiaoping wyznaczył linię chińskiej polityki za- granicznej, określając ją mianem taoistycznej zasady: tao guan yang hui – uka- zywania niskiego poziomu. Po upadku ZSRR najbardziej wyraźnego wpływu na koncepcje polityki zagranicznej ChRL należy doszukiwać się w dziełach tao- istycznych. Wspominana wyżej zasada ukrywania własnych możliwości, dzia- łania przez niedziałanie (wu-wei) oraz rou ruo sheng gangqiang – „mimo bycia ugodowym i słabym być nieustępliwym”, a także zasady pokoju i równości, stanowiły o zasadniczych zmianach jakościowych chińskich koncepcji. Nowa taktyka została przedstawiona w siedmiu punktach (28 znaków), a były to: do- głębna analiza (leng jing guan cha); utrzymywanie pozycji (wen zhu zhen jiao); budowa zaufania (chen zhe ying fu); ukrywanie własnych możliwości (tao guang yang hui); utrzymywanie niskiego poziomu (shan yu shou zhuo); unikanie po- zycji lidera (jue bu dang tou) oraz osiąganie pewnych korzyści (you suo zuo wei). Deng Xiaoping uznał, że Chiny nie mogą być liderem państw rozwijających się z uwagi na niewystarczający potencjał (zi ji liliang ye bu gou) do aktywnego włą- czania się w procesy międzynarodowe. Jednak wraz ze wzrostem potencjału gospodarczego w latach 90. w Chinach rozgorzała dyskusja na temat ich miejsca i roli w stosunkach międzynarodo- wych. Wspominany wyżej „taoistyczny nacjonalizm” był kontestowany przez niektóre kręgi decydenckie oraz intelektualne Chin. Bierna postawa nie odpo- wiadała ambicjom tego kraju, dodatkowo podgrzewanym przez masowe mani- 9 festacje patriotyczne, częściowe kreowane przez podjęty w 1994 r. program „pa- triotycznego wychowania”. Lata 90. zostały określone przez kierownictwo chińskie okresem „ponurych wyzwań” (yan jun tiaozhan), a charakteryzowały go nowe konflikty graniczne i terytorialne, zderzenie kultur, rosnące różnice między północą i południem. Mimo tego Chiny deklarowały, że będą realizowały niezależną politykę two- rzenia pokojowego otoczenia, będą chronić wspólne interesy ludzkości (weihu quan renlei de gongtong liyi), a najlepszym do tego narzędziem miał być multila- teralizm i harmonijne współistnienie wielu sił (duo zhong lilian hexie bingcun). Chiny proponowały stworzenie „sprawiedliwego, racjonalnego międzynarodo- wego systemu polityczno-ekonomicznego”. W dziedzinie stosunków politycz- nych relacje międzynarodowe miały opierać się na: poszanowaniu własnej od- rębności, wzajemnych konsultacjach, budowaniu stosunków ekonomicznych na zasadach wspólnego rozwoju niezależnie od różnic między bogatymi i bied- nymi. Do stosunków kulturowych zaś Chiny chciały wprowadzić zasady wza- jemności, wspólnego korzystania z dorobku kulturowego różnych państw i nie- zaprzepaszczenia kultury własnego narodu. Bezpieczeństwo miało się opierać na wzajemnym zaufaniu, budowaniu nowego ładu, rozwiązywaniu sporów me- todami pokojowymi. W omawianym okresie pozycja Państwa Środka wzrastała w szybkim tem- pie. Wraz z nowymi aspiracjami do głosu dochodziły grupy społeczne sugeru- jące większą otwartość