Sierakowskie Zeszyty Historyczne Straty osobowe ludności polskiej powiatu międzychodzkiego poniesione podczas działań wojennych oraz okupacji niemieckiej 1939-1945 i okresu stalinizmu do 1956 r. Część I Opracowano we współpracy z Oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej w Poznaniu i Instytutem Zachodnim w Poznaniu Sieraków – wrzesień 2014 Redakcja: Jarosław T. Łożyński Antoni Taczanowski kontakt 691 092 279 Skład i druk sfinansowano częściowo ze środków: • Urzędu Gminy Sieraków • Banku Spółdzielczego Pojezierza Międzychodzko-Sierakowskiego w Sierakowie • Fundacji Gawrońskich – Poznań • P&P Telecom Sp. z o.o. – Poznań • anonimowych osób prywatnych Projekt okładki: Zbigniew Jakubowski Recenzenci: dr Łukasz Jastrząb – Biblioteka Kórnicka PAN dr Rafał Sierchuła – IPN Poznań Cytat na okładce zewnętrznej z Międzychodzkiej Księgi Śmierci – Międzychód 1997 Wydawca: DRUKARNIA-MIĘDZYCHÓD e-mail: [email protected] www.drukarnia-miedzychod.pl, tel./fax: 95 748 23 36 przy współpracy: Fundacji „Millenium Una Vivendi” w Sierakowie, Archiwum Państwowego w Poznaniu, Muzeum Regionalnego w Międzychodzie, oddziału Biblioteki Publicznej im. Jana Daniela Janockiego w Międzychodzie, Parafii pw. Najświętszej Marii Panny Niepokalanie Poczętej w Sierakowie, Towarzystwa Miłośników Ziemi Sierakowskiej. ISBN: 978-83-62823-38-3 Skład, łamanie, druk, oprawa: DRUKARNIA-MIĘDZYCHÓD Od Redakcji Niniejsza publikacja jest kolejnym przedsięwzięciem, mającym na celu zewidencjonowanie strat osobowych z powiatu między- chodzkiego, powstałych w wyniku II wojny światowej. Pierwszą ewidencję ofiar z powiatu międzychodzkiego stworzyła admini- stracja państwowa i samorządowa w latach 1945-1947. Zachowa- ne zostały w Archiwum Państwowym w Poznaniu (APP) liczne wykazy poległych i pomordowanych, sporządzane przez Staro- stwo Powiatowe w Międzychodzie i zarządy poszczególnych gmin i gromad. W okresie późniejszym wyłączność na badanie strat oso- bowych przejęła Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce1. Większość tych ustaleń nie doczekała się publikacji, ale jej archiwa są dostępne w Instytucie Pamięci Narodowej. Dopiero za sprawą Komisji Historycznej Komitetu Ochrony Pa- mięci Walk i Męczeństwa w Międzychodzie i „Obserwatora Mię- dzychodzkiego” ukazała się w 1997 r. (oraz uzupełnienie w 2004 r.) publikacja Międzychodzka Księga Śmierci2. Głównym inicjatorem i redaktorem tegoż opracowania był Tadeusz Liberkowski, przed- wojenny harcerz, uczestnik konspiracji w strukturach Szarych Sze- regów, więzień obozów koncentracyjnych, który w ten sposób pra- gnął uwiecznić liczne ofiary życia złożone przez najbliższych jego przyjaciół oraz towarzyszy walki i niedoli. 1 Instytucja zmieniała przez lata nazwy: Główna Komisja Badania Zbrodni Nie- mieckich w Polsce (1945-1949), Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerow- skich w Polsce (1949-1984), Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce – Instytut Pamięci Narodowej (1984-1991), Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamięci Narodowej (1991- 1999). 2 Międzychodzka Księga Śmierci, zebrał i przypisami opatrzył T. Liberkowski, Komisja Historyczna Komitetu Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w Między- chodzie, Obserwator Międzychodzki, Międzychód 1997; Międzychodzka Księga Śmierci. Suplement: Międzychód, Sieraków, Chrzypsko Wielkie, Kwilcz, zebrał i przypisami opatrzył T. Liberkowski, Komitet Ochrony Pamięci Walk i Męczeń- stwa, Biblioteka Publiczna w Międzychodzie, Międzychód 2004. 3 Możliwość dotarcia do niedostępnych dotychczas źródeł oraz zbliżająca się 75-ta rocznica rozpoczęcia działań zbrojnych we wrześniu 1939 r., zmotywowały Redakcję „Sierakowskich Zeszy- tów Historycznych” („SZH”) do uzupełnienia dotychczasowych ustaleń nowoodkrytymi nazwiskami ofiar oraz szerszego nakreśle- nia ich sylwetek i okoliczności śmierci. Dwunasty już numer „SZH” zawiera zestawienia nazwisk osób poległych z bronią w ręku lub zmarłych w wyniku odniesionych ran oraz pomordowanych w najrozmaitszych okolicznościach lub zmarłych z wycieńczenia i z obrażeń spowodowanych uwięzie- niem3. Listy osób, które zginęły lub zmarły w innych okoliczno- ściach, zostaną zaprezentowane w kolejnym numerze, który ukaże się wiosną 2015 r. Prezentowane zestawienia nie są najprawdopodobniej pełne, gdyż wiele faktów nie znalazło swego odzwierciedlenia w za- chowanych dokumentach, jak i nie do wszystkich rozproszonych źródeł udało się dotrzeć. Dlatego też Redakcja „SZH” zwraca się z apelem do wszystkich Czytelników o kontakt w celu uzupełnienia biogramów i wskazania błędów. Prosimy również o nowe relacje i fakty, a także o fotografie, korespondencje, przekazy i inne mate- riały źródłowe związane z opisywanymi wydarzeniami i osobami. 3 Sporządzone wykazy zawierają nazwiska osób związanych miejscem swego urodzenia, zamieszkania, działalności lub śmierci z terenem powiatu między- chodzkiego. 4 Podziękowania Redakcja „Sierakowskich Zeszytów Historycznych” pragnie bardzo serdecznie podziękować zarówno wszystkim osobom pry- watnym, jak i instytucjom, za udostępnienie materiałów i pomoc w redagowaniu niniejszego numeru, a w szczególności: • rodzinom, które zgodziły się udostępnić swe archiwa dla opracowania i zilustrowania niniejszego „Zeszytu”,w tym szczególnie: dr. Alfredowi Arendtowi z Torunia, rodzinie Garsteckich z Sierakowa i Suchego Lasu, rodzinie Goździów z Poznania i Bucharzewa za cenne konsultacje, Krystynie Bartkowiak z Sierakowa, Tadeuszowi Mokremu z Kaczlina, Dorocie Mikołajczak i Eleonorze Gut z Międzychodu, Tere- sie Smierzchalskiej Helwich z Grobi, • pracownikom Działu Zbiorów Specjalnych Biblioteki Uni- wersyteckiej w Poznaniu, • prof. dr hab. Marii Rutowskiej z Instytutu Zachodniego w Poznaniu za wsparcie merytoryczne i ukierunkowanie po- szukiwań archiwalnych, • dr Annie Ziółkowskiej z Muzeum Martyrologicznego w Ża- bikowie za wielokrotne konsultacje i udostępnianie materia- łów źródłowych, • Henrykowi Krystkowi, dyrektorowi Archiwum Państwowe- go w Poznaniu i pracownikom za szczególną przychylność, • dr Agnieszce Łuczak i Aleksandrze Pietrowicz oraz dr. Rafa- łowi Sierchule z IPN w Poznaniu za wsparcie merytoryczne i dokonanie znaczącego poszerzenia bazy źródłowej, • mgr Agnieszce Baszko, kierownik Działu Zbiorów Specjal- nych Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, • Ewie Bazan, kierownik Biura ds. Byłych Więźniów Pań- stwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, • Adamowi Nowakowi, prezesowi Zarządu Koła Związku Sy- biraków w Międzychodzie za udostępnienie swych opraco- wań i materiałów archiwalnych, • inż. Janowi Budychowi z Oleśnicy, wypróbowanemu przy- jacielowi Sierakowa i „Sierakowskich Zeszytów Historycz- 5 nych”, za zdeponowane w Redakcji obszerne materiały źródłowe i liczne konsultacje, • Ryszardowi Jaskule, prezesowi Towarzystwa Miłośników Ziemi Sierakowskiej i znanemu kolekcjonerowi pamiątek i dokumentów związanych z Sierakowem za pomoc w od- szukiwaniu źródeł i precyzowaniu faktów, • Elżbiecie Ratajczak z Muzeum – Zamek Górków w Szamo- tułach, • Andrzejowi Jaskule z Lublina, za udostępnienie danych ge- nealogicznych, • Alinie Nowak z Sierakowa za liczne ustalenia biograficzne, • Monice i Marcinowi Lehmann z Kwilcza za wsparcie me- rytoryczne, • dr. Bartłomiejowi Wróblewskiemu z Archiwum Korpora- cyjnego – Archiwum i Muzeum Polskich Korporacji Aka- demickich, • Jackowi Rosadzie z Wronek za udostępnienie fotografii Mi- chała Skrzypczaka, • wszystkim sponsorom instytucjonalnym i prywatnym za ich hojność. 6 Część I Polegli na polu chwały i zmarli z ran odniesionych w działaniach zbrojnych Banaszak Władysław (1914-1939) – nauczyciel, ofi cer rezerwy. Urodzony 21 kwietnia 1914 r. w miej- scowości Oberhausen (Niemcy). Syn Antoniego i Cecylii. Nauczyciel pracują- cy w Szkole Podstawowej w Sierakowie. Poległ na Polu Chwały podczas dzia- łań wojennych 17 września1 1939 r. w Skrzyniach pod Kutnem. Pochowa- ny w mogile zbiorowej w miejscowości Dębe Wielkie (36-MZ). Rodziny nie założył. Imię jego upamiętnione zostało na Pomniku Poległych za Ojczy- znę w latach 1939-1956 w Międzychodzie. Źródła: USC Sieraków – Akt zejścia nr 4/1949, sporządzony na podstawie postano- wienia Sądu Grodzkiego w Międzychodzie z 11 grudnia 1948 r. (Sygn. akt III Zg.29/48). Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej, s. 64. Międzychodzka Księga Śmierci, Międzychód 1997, s. 65. http://www.straty.pl/index.php/szukaj-w-bazie (4.04.2014). Bartkowiak Władysław (1912-1939) – rolnik. Urodzony 8 czerwca 1912 r. w Mylinie. Syn rolnika Wojciecha i Marianny z domu Ziółek. Do 1939 r. mieszkał w Mylinie. Starszy strzelec rezerwy 57 Puł- 1 Międzychodzka Księga Śmierci podaje datę 7 września 1939 r., natomiast posta- nowienie Sądu Grodzkiego w Międzychodzie ustaliło datę 30 września 1939 r., zaś miejsce zgonu – Skupie (powiat Mińsk Mazowiecki). 7 ku Piechoty w Poznaniu. Od 14 sierpnia 1939 r. odbywał ćwiczenia wojskowe. Brał udział w walkach kampanii wrześniowej. Poległ 11 września 1939 r. pod wsią Sapy k. Woli Zbrożkowej, powiat Łowicz. Miał lat 27. Pochowany został w mogile zbiorowej na cmentarzu Głowno. Imię jego upamiętnione zostało na Pomniku Poległych za Ojczy- znę w latach 1939-1956 w Międzychodzie. Źródła: Księga pochowanych żołnierzy polskich poległych w II wojnie światowej, s. 70. Międzychodzka Księga Śmierci, Międzychód 1997, s. 65. Bąk Kazimierz (1914-1939) – stolarz. Urodzony 30 kwietnia 1914 r. we wsi Surowa (powiat mielecki). Syn rolnika Jana i Apolonii. Mieszkaniec Grobi (powiat międzychodzki). Uczestnik walk w kampanii wrześniowej. Zginął 20 września 1939 r. pod Modli- nem. Bliższych szczegółów nie udało się ustalić.