Andrzej Podrez HISTORIA GMINY STARY LUBOTY Ń Lublin 2006 1 BUDZISZKI Budziszki powstały jeszcze w czasach średniowiecza. Pierwsze pisane wzmianki pojawiaj ą si ę w dokumentach z 1475 roku, gdzie pojawia si ę zapis: Budzysky.....granicies 1, czyli zapis na temat granic wsi Budziszki. W 1492 roku wymienia si ę miejscowo ść Budziski w pobli Ŝu Lubotynia. 2 Kolejne wzmianki pochodz ą z 1489 roku ( Bvdzysska ) oraz 1503 (Budziska Samovski )3. Nazwa pochodzi od słowa budzisko, oznaczaj ącego kiedy ś szałas, bud ę, lepiank ę4. W XVI wieku u Ŝywano nazwy Gniazdowo Budziska . Ta nazwa u Ŝywana była a Ŝ do pocz ątków XIX wieku 5. Budziszki zostały zało Ŝone przez Gniazdowskich z pobliskiego Gniazdowa i st ąd wła śnie pochodzi ta nazwa. Budziszki były czym ś w rodzaju koloni dla przeludnionego szlacheckiego Gniazdowa. Dziedzicami byli Gniazdowscy herbu Wczele (patrz Gniazdowo), był to pocz ątkowo średniozamo Ŝny ród, który jednak z czasem stawał si ę rodem drobnoszlacheckim. Gniazdowo i Budziszki w ko ńcu XVII wieku były ju Ŝ wsiami za ściankowymi. Gniazdowscy w tym czasie stali si ę mało znacz ącym rodem i zachowały si ę tylko wzmianki o Janie Gniazdowskim, który w 1700 roku dziedziczył w Gniazdowie oraz Budziszkach 6. Oprócz dziedziców Gniazdowskich, z czasem cz ęść ziemi w tej wsi przeszło te Ŝ na własno ść innych rodów. W ko ńcu XVIII wieku wła ścicielami ziemskimi byli tu: Gniazdowscy (zapewne kilka rodzin), niejaka Prosi ńska oraz szlachcic o nazwisku Siwka 7. Budziska były mniejsz ą wiosk ą ni Ŝ Gniazdowo. Na pocz ątku XIX wieku była to średniej wielko ści wie ś szlachecka, w 1827 roku naliczono tu 20 domów i 92 mieszka ńców 8. Była to typowa wie ś zamieszkała przez drobn ą szlacht ę. Pełno tu było niewielkich drewnianych dworów. Budownictwo szlacheckie było głównie drewniane, poszyte słom ą. Jednak obszerno ści ą i wyposa Ŝeniem starano si ę wyró Ŝnia ć od chat chłopskich. W środku zazwyczaj była sie ń, a po bokach dwie izby, z których jedna była alkierzem. Wyposa Ŝenie w sprz ęty było ubogie. Cało ść ogrodzona była płotem z chrustu lub Ŝerdzi. W pobli Ŝu takiego dworu były zazwyczaj chałupy o czterech izbach zwane czworakami. Mieszkali tam poddani chłopi i słu Ŝba. Tak opisuje chaty ubogiej szlachty XVIII-wieczny pami ętnikarz J. Kitowicz „ Małej szlachty mieszkania nie ró Ŝniły si ę od chłopskich chałup, snopkami cz ęstokro ć poszywane. W tym tylko ró Ŝnica była, i Ŝ przed szlacheckim dworkiem musiały by ć koniecznie wrota wysokie, cho ć podwórze całe było płotem chru ścianym ogrodzone, i druga, Ŝe dworek szlachcica miał dwie izby po rogach a sie ń w środku, gdy przeciwnie u chałupy chłopskiej sie ń jest z czoła a za ni ą izba, a w tyle komora 9”. W 1867 roku Budziszki wł ączono do gminy Luboty ń w powiecie łom Ŝyńskim 10 . W ko ńcu XIX wieku mieszkało tu nadal du Ŝo drobnej szlachty. W 1891 roku naliczono 20 gospodarzy drobnoszlacheckich, średnio ka Ŝdy z nich posiadał 12,1 ha 11 . 1 Nazwy miejscowe Polski , pod red. K. Rymuta, tom I-VI, Kraków 1996-2005, tom I, s. 440 2 Brodzicki Cz, Ziemia Łom Ŝyńska do 1529 roku , Warszawa 1999, s. 72 3 Nazwy miejscowe....., tom I, s. 440 4 Tam Ŝe 5 Nazwy miejscowe....., tom I, s. 440 6 S ęczys E. Szlachta wylegitymowana w Królestwie Polskim w latach 1831-1861 , Warszawa 2000, s. s. 182 7 Regestr Diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli wła ściciele ziemscy w Koronie w latach 1783-1784 , Warszawa 2006, s. 554 8 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Wawelskiego . Tomy I-XIV, tom I, s. 448 9 Benon Dymek „ O stereotypie szlachty mazurskiej i Poborzanach , cz ęść II [w:] Ziemia Zawkrze ńska , tom VII, Mława 2003, s. 67-103 . 10 Słownik Geograficzny.... , tom I, s. 448 2 W 1921 roku przeprowadzono pierwszy spis powszechny z II Rzeczpospolitej. Według danych z tego spisu w Budziszkach było 22 domy, 2 inne budynki mieszkalne oraz 157 mieszka ńców. Wszyscy mieszka ńcy byli Polakami i katolikami 12 . CHMIELEWO Na ł ąkach, w widłach Orza i bezimiennej rzeczki znajduje si ę pier ścieniowe grodzisko datowane na VII-IX wieku. Na miejscowym majdanie znajdowała si ę zabudowa typu półziemiankowego. Wał w I fazie składał si ę z trzech linii prymitywnego drewnianego ogrodzenia, w II fazie tworzył go nasyp ziemny z płaszczem kamiennym. W odległo ści 120 metrów na wschód od fosy znajdowała si ę osada datowana na X-XI wiek. Na południowo- wschodnim tarasie Orza była druga osada datowana na X-XI oraz XIII wieku 13 . W sumie znaleziska archeologiczne tworz ą 17 stanowisk i s ą odnajdywane na polach wsi: Stary Luboty ń, Luboty ń Włóki, Kosewo, Gniazdowo, Świer Ŝe, Chmielewo i Gumowo, wśród nich jest jedno domniemane cmentarzysko 14 . Było tu grodzisko pier ścieniowe, cztery osady przygrodowe, 11 osad dalej poło Ŝonych oraz cmentarzysko 15 . Tak, wi ęc Ŝyli tu ludzie ju Ŝ we wczesnym średniowieczu. Ostatni osadnicy opu ścili te obszary w XIII wieku. Stało si ę tak, poniewa Ŝ wiek XIII i XIV to czas licznych najazdów i wojen. Pustoszyli te obszary: Rusini, Ja ćwingowie i Litwini. Wiele osad w tym czasie została opuszczona, a pola zarosły lasem. Dopiero na przełomie XIV i XV wieku ksi ąŜę ta mazowieccy zacz ęli akcj ę kolonizacyjn ą, sprzyjało temu uspokojenie si ę Litwinów, którzy przestali n ęka ć te strony (po unii polsko-litewskiej). W pierwszych latach XV wieku ksi ąŜę mazowiecki nadał tu 10 włók ziemi (300 mórg) niejakiemu Janowi z Gadomiec. Z przekazów wynika, Ŝe Jan z Gadomiec w ogóle nie karczował lasu i w 1420 roku, sprzedał otrzymane wcze śnie 10 włók, niejakiemu Maciejowi z Lisowa. Podczas tej transakcji zapisano, i Ŝ te 10 włók zwano Chmielewo (po łacinie Chmelewo ). Maciej z Lisowa równie Ŝ nie osiedlał si ę tutaj i w tym samym roku sprzedał t ą ziemi ę Wawrzy ńcowi i Pawłowi z Janczewa. Ten w 1428 roku sprzedał Chmielewo Tomaszowi z Zar ębina. Zapewne dopiero po tej dacie rozpocz ęło si ę osadnictwo 16 . Trudno nazwa ć Chmielewo ju Ŝ wtedy wsi ą, wygl ądało to w ten sposób, Ŝe rycerz otrzymał kawał lasu i musiało go wykarczowa ć. Wyci ęcie kilku włók nieraz trwało nawet kilkadziesi ąt lat. Pocz ątkowo, wi ęc mieszkał tu rycerz wraz z rodzin ą i kilkoma osobami słu Ŝby, była to, wi ęc jedna chata, dopiero z czasem osada si ę rozrastała. W XVI wieku miejscowa szlachta przyj ęła nazwisko Chmielewscy, niestety było to tak popularne nazwisko w ówczesnej Polsce, Ŝe trudno teraz stwierdzi ć jakiego herbu u Ŝywali miejscowi Chmielewscy. Był to mało znany ród, ju Ŝ w XVI wieku wie ś podzielona była na 5 cz ęś ci, w sumie było tu 9 włók ziemi uprawnej. Chmielewo nale Ŝało do parafii Luboty ń17 . Zapewne w tym czasie dziedziczyli tu jeszcze Chmielewscy, lecz z czasem coraz wi ększ ą cz ęść ziemi przejmowali Podbielscy z Podbiela. Według danych z 1783 roku w śród dziedziców wymienia si ę: Chrostkowskiego, Gawkowskich oraz Podbielskich. Nie spotyka 11 Dajnowicz M, Drobna szlachta ziemi łom Ŝyńskiej na przełomie XIX i XX wieku , Łom Ŝa 2002, s. 214 12 Skorowidz miejscowo ści Rzeczpospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludno ści z dnia 30 IX 1921 roku , województwo podlaskie,. Warszawa 1925, s. 52 13 Brodzicki Cz, Ziemia Łom Ŝyńska......, s. 72 14 Kałaga J, Dorzecze Orzu w wiekach średnich , Ostroł ęka 1983, s. 7 15 Tam Ŝe 16 Tam Ŝe, s. 73 17 Źródła Dziejowe tom XIV, Polska w XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym opisał A. Pawi ński, tom XVI Mazowsze ” Warszawa 1892, s. 371 3 si ę ju Ŝ Chmielewskich. W całej parafii luboty ńskiej nie było w XVIII wieku szlachty o tym nazwisku, ród wymarł bezpotomnie lub przeniósł si ę w inne okolice. Z uwagi na to, Ŝe dziedziczyli tu głównie Podbielscy, w XIX wieku tą wie ś powszechnie nazywano Chmielewo Podbiele . W 1827 roku było tu 20 domów i 93 mieszka ńców 18 . Miejscowo ść nale Ŝała do gminy i parafii Luboty ń19 . W XIX wieku była to nadal wioska zamieszkała przez drobn ą szlacht ę. W 1891 roku było tu 12 drobnoszlacheckich gospodarzy, posiadaj ących w sumie 191 ha ziemi 20 . Według danych z 1921 roku w tej wsi było 14 domów i 90 mieszka ńców. Oprócz katolików mieszkał tu jeden prawosławny 21 . Przed II wojn ą światow ą działał tu wiatrak nale Ŝą cy do J. i P. Morawskich 22 . GAWKI W 1406 roku Janusz ksi ąŜę mazowiecki nadał Mikołajowi z Sypniewa 20 włók ziemi w okolicy zwanej Czartoszewo, nad rzek ą Orz. (Joannes Dux Masoviae (...) per Nicolaum haeredem de Sipniewo nobis impensis et exhibitis, ei 20 mansos nemoris in area dicta Czartoszewo in fluvio Horz ” 23 .) Rycerz z Sypniewa po otrzymaniu ziemi rozpocz ął karczowanie drzew pod pola uprawne. Z lat 1414-1425 pochodz ą zapisy na temat wsi Czethoschevicze lub Czethoschewo, czyli Czetoszewo, spotykało si ę te Ŝ zapis Czarthoschewo , czyli Czartoszewo. Wła śnie pod takimi nazwami wyst ępowała ta wie ś. Dopiero w drugiej połowie XV wieku pojawia si ę zapis Gawky . Przez nast ępnie kilkadziesi ąt lat wyst ępowały oba zapisy jednocze śnie i dopiero od XVI wieku spotyka si ę tylko nazw ę Gawky , Gawki 24 . Nowa nazwa pochodziła od prasłowia ńskiego słowa „gava” oznaczaj ącego człowieka nieuwa Ŝnego, nieostro Ŝnego, tak zwano te Ŝ ówcze śnie wrony 25 . Takie wła śnie był rodzinny przydomek rycerzy z Sypniewa. Wie ś zało Ŝył wspomniany Mikołaj wraz z bratem Gabrielem. Wła śnie Gabrielowi ksi ąŜę mazowiecki w 1451 roku potwierdził prawa szlacheckie i jego synowie: Jan, Maciej, Paweł i Wojciech zostali wła ścicielami wsi w drugiej połowie XV wieku 26 .