Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2002 bron Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2002. Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent 2002 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_ver016200201_01/colofon.php © 2012 dbnl i.s.m. 1 De heisa rond Belladonna - 1. De Advent Marcel Janssens, lid van de Academie 1. Inleiding De laatste maanden heb ik me nog eens verdiept in de roman Belladonna. Scènes uit het leven in de provincie van Hugo Claus, verschenen bij De Bezige Bij in het najaar van 1994, een kanjer van 350 bladzijden met op de omslag een schilderij van Leon Spilliaert, Vrouw op dijk (1909). Daar waren twee aanleidingen toe. Ik werd verzocht een voorwoord te schrijven bij een vertaling in het Servisch van die roman en kort tevoren had iemand mij met een wat meewarig glimlachje gezegd dat ikzelf ook meespeel in dat boek, zij het onder een andere naam. Zo nam ik die roman weer uit het rek waar ik hem in 1994 met niet zoveel enthousiasme had opgeborgen. Tevens ging ik met ingehouden adem op zoek naar recensies waar mijn naam inderdaad in zou voorkomen. Ik heb er uiteindelijk twee gevonden, één van een oudstudent dan nog die mij en mijn ‘schrijfsels’ misschien makkelijker herkende dan zoveel andere recensenten in binnen- en buitenland. Ik heb trouwens niet op alle verslagen of kritieken in de geschreven pers de hand kunnen leggen, en wat is er verder niet nog allemaal rond Belladonna gebeurd in radio en televisie? Ik kan derhalve over wat ik ‘de heisa rond Belladonna’ noem maar gedeeltelijk verslag uitbrengen. Voorlopig volg ik de heisa tot juist vóór de publicatiedatum van 5 november 1994. De eigenlijk receptie in recensies na 5 november houd ik in petto voor een tweede hoofdstukje. Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2002 2 Ik wou suggereren dat een verslag over die mediatieke heisa ook zijn plaats zou mogen krijgen in het polyperspectivistische verhaal van een Nederlandse literatuurgeschiedenis. In Nederlandse Literatuur. Een geschiedenis staat onder nummer 150, gedateerd 5 april 1989, een bijdrage van Dirk de Geest onder de titel Hugo Claus viert zijn zestigste verjaardag1. Daarin kunnen we lezen: ‘Het is in Vlaanderen en in Nederland beslist niemand ontgaan; op 5 april 1989 werd Hugo Claus zestig jaar. Er gaat dat jaar geen week voorbij of de gevierde komt op een of andere wijze in het nieuws. Pers en media storten zich gretig op de auteur, de filmregisseur, de dramaturg, de schilder en vooral de causeur Claus. Literatuur functioneert blijkbaar steeds meer als een cultureel-maatschappelijk verschijnsel, dat zijn belang mee ontleent aan het feit dat erover gepraat kan (moet) worden. Het vroegere enfant terrible wordt dan ook veelvuldig opgevoerd in allerlei praatprogramma's, om er terug te blikken op het verleden, zijn toekomstplannen te ontvouwen, of om zomaar wat wijsheden te debiteren’2. Belladonna verscheen in 1994, toen Claus vijfenzestig geworden was. De mediatieke hype rond die roman is uitgegroeid tot een verjaardagsgeschenk zoals hij er zich nooit een heeft kunnen dromen. De hype werd niet geregisseerd rond een verjaardagstaart zoals vijf jaar vroeger, maar op een veel meer spectaculaire manier waar men het brein van zeer gesofistikeerde ‘spindoctors’ achter zou kunnen vermoeden. In Nederlandse Literatuur. Een geschiedenis lees ik nog een ander opstel, van de hand van Jaap Goedegebuure, dat ik bij de aanloop van mijn eigen verslag over de happening rond Belladonna wil betrekken. Het opstel is nummer 147 met als datum 16 maart 1983: Eerste uitzending van het televisieprogramma ‘Hier is Adriaan van Dis’, en als ondertitel De invloed van de media op het literaire bedrijf3. Met dat televisieprogramma van Adriaan van Dis zit ik al heel dicht bij mijn eigen onderwerp. Jaap Goedegebuure schetst een mediatieke situatie uit 1983 rond Het verdriet van België die veel weg heeft van de 1 Cf. Dirk de Geest, 150, 5 april 1989: Hugo Claus viert zijn zestigste verjaardag Poëzie-opvattingen en publieke belangstelling in Vlaanderen, in: Nederlandse literatuur. Een geschiedenis. Hoofdredactie M.A. Schenkeveld-Van der Dussen. Groningen, Martinus Nijhoffs Uitgevers, 1993, p. 867-871. 2 Dirk de Geest, o.c., p. 867. 3 Jaap Goedegebuure, 147, 16 maart 1983: Eerste uitzending van het televisieprogramma ‘Hier is Adriaan van Dis. De invloed van de media op het literaire bedrijf, in: Nederlandse literatuur. Een geschiedenis, p. 846-852. Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2002 3 toeters en bellen rond Belladonna in het najaar van 1994: ‘Toen Adriaan van Dis, voorheen journalist en vertaler, voor de eerste maal optrad als interviewer in een televisieprogramma dat negen seizoenen lang zijn naam droeg, zal hij noch zijn redactionele staf vermoed hebben dat de verkoop van de door hem gepresenteerde schrijvers zo geweldig te stimuleren viel. Een van de drie gasten die bij de eerste uitzending, op zondag 16 maart 1983, door Van Dis werd ondervraagd was de Vlaamse romancier Hugo Claus. De roman Het verdriet van België, een complex epos waaraan Claus vele jaren had gewerkt, en dat hij ook vele malen had aangekondigd, stond op het punt van verschijnen. Om de belangstelling van de pers alvast gaande te maken had uitgeverij De Bezige Bij links en rechts drukproeven van het 774 pagina's tellende boekwerk rondgestuurd, maar in de literaire rubrieken van de dag- en weekbladen waren er nog geen recensies verschenen, en vraaggesprekken evenmin. Van Dis had de primeur. Het resultaat van het voor televisiebegrippen uitvoerige en diepgravende gesprek was overdonderend. Binnen enkele weken stond de roman van Claus aan de top van de boekentoptiens zoals die door de Haagse Post en Vrij Nederland worden gepubliceerd. Aan het einde van het jaar waren er vele tienduizenden exemplaren verkocht. In de loop van de jaren heeft het precedent Claus zich zo vaak herhaald dat er met enig recht van een “Van Dis”-effect gesproken mag worden’4. Welnu, daar heb ik al een paar belangrijke componenten van mijn eigen verhaal: gedoe rond een roman die nog niet verschenen is; de verspreiding van drukproeven bij de redacties van Vlaamse en Nederlandse kranten ter voorbereiding van een collectief aangeboden interview met de auteur; de zeer gunstige verkoopcijfers als resultaat van een vernuftig geschakelde serie mediatieke happenings, die door de publiciteitsagenten van De Bezige Bij, vanzelfsprekend in samenspraak met de auteur, uiterst professioneel werden uitgekiend en georchestreerd. Ter inleiding kan ik er ook nog het Bernard Pivot-effect als illustratie bijhalen. Na Apostrophes, dat in de jaren 1975-1990 het meest bekeken TV-programma over boeken was (en dat niet alleen in Frankrijk), verdween op 29 juni 2001 nu ook Bouillon de Culture. Dat waren hoogtepunten van mediatieke communicatie over boeken via het TV-scherm, vergelijkbaar, zowel wat de kijkdichtheid als wat het commerciële rendement betreft, met Das 4 Jaap Goedegebuure, o.c., p. 846-847. Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2002 4 literarische Quartet van Marcel Reich-Ranicki. Hugo Claus is ook in Apostrophes te gast geweest. De ochtend na de uitzending rinkelden de kassa's in alle Franse boekhandels. Ook in uitleenbibliotheken echode het Bernard Pivot-effect na. Dat zijn happenings die in het verhaal van een literatuur, die ik als een permanente ‘happening story’ in de ‘continuous form’ wens te zien, niet kunnen ontbreken. Ik wil zo'n stukje happening rond Belladonna schetsen. Zo'n geschiedenis als happening draagt er misschien toe bij om de literatuur functioneel te positioneren in het culturele gebeuren van een gemeenschap op een bepaald moment. 2. 6 fasen Tussen 26 augustus en 5 november 1994 is de mediashow in de Vlaamse pers verlopen in een zestal fasen met een timing die zo perfect was als die in een conférence van Toon Hermans. Pas vanaf 15 november 1994 is een aantal recensies in Nederlandse bladen verschenen, daarvoor ook al in Le Soir, Nouvel Observateur en Le Monde. World Literature Today sloot de reeks af in de zomer van 1995. Eigenlijke recensies zijn er in Vlaamse dagbladen relatief weinig verschenen: die hadden zich immers als nooit tevoren uitgeput met berichten over een niet gepubliceerde roman, waar ze allemaal al vanaf 26 augustus naar uitkeken en die pas op 5 november zou verschijnen in een oplage van 40.000 (of 50.000 of 60.000?). Begin november konden Vlaamse journalisten alleen nog maar in de zoveelste herhaling vallen. 2.1. Aankondiging Mark Vlaeminck stak in de eerste fase het vuur aan de lont met een artikeltje in Het Nieuwsblad van 26 augustus over een ‘Gevaarlijke’ Claus te laat voor beurs. De Boekenbeurs van 1994 zou op 30 oktober geopend worden; welnu, Claus zou pas half oktober zijn definitieve kopij inleveren bij De Bezige Bij, dus kon zijn roman niet al tien dagen vóór de opening van de Boekenbeurs in de boekhandel liggen. Geen enkele redacteur van De Bezige Bij had er al meer dan één hoofdstuk van kunnen lezen. De uitgever kondigde de roman wel al aan als ‘geheimzinnig, erotisch en gevaarlijk’. Mark Vlaeminck weet al te melden dat een minister ‘een niet onaardige rol speelt’ in die roman en hij citeert er zowaar een voorproef van veertien regeltjes uit, met als aanhef inderdaad de berucht geworden openingszin: ‘Twee dingen Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Jaargang 2002 5 hielden die morgen de minister bezig, zijn lichaamsgewicht en de dood’. Waar heeft Mark Vlaeminck dat citaat opgevist? In elk geval, subliem gespeeld door De Bezige Bij! De volgende dagen melden de kranten al de titel Belladonna, het aantal pagina's (bij benadering) en de prijs voor de paperback- en de gebonden versie.