27/2015 Roślina Kraków 2015 MASKA nr 27 REDAKTOR NACZELNA: Kraków 2015 Katarzyna Kleczkowska ISSN: 1898-5947 ZESPÓŁ REDAKCYJNY: NAKŁAD: 100 egzemplarzy Marta Błaszkowska EGZEMPLARZ BEZPŁATNY Małgorzata Dudek Anna Kuchta Wersja elektroniczna numeru dostępna jest Maciej Kuster na stronie: www.maska.psc.uj.edu.pl. Agnieszka Lakner Gabriela Matusiak „Maska” jest recenzowanym czasopismem Filip Nowak naukowym. Zgodnie z wymogami MNiSW Paweł Pawlak pełna lista recenzentów artykułów w danym roku Anna Sieradzka jest dostępna na stronie: www.maska.psc.uj.edu.pl/ Piotr Waczyński maska/listy-recenzentow. Kama Wodyńska Wszystkie teksty i materiały ilustracyjne (jeśli nie podano inaczej) udostępniane są REDAKCJA JĘZYKOWA: w trybie otwartym z zachowaniem praw Marta Błaszkowska autorskich w użyciu niekomercyjnym Tomasz P. Bocheński (Creative Commons BY-NC 4.0). Maciej Kuster Izabela Pisarek Pełne teksty oraz streszczenia opublikowanych prac są dostępne online w międzynarodowej REDAKCJA TEKSTÓW OBCOJĘZYCZNYCH: bazie danych The Central European Journal Magdalena Stonawska of Social Sciences and Humanities (cejsh.icm.edu.pl). REDAKCJA TECHNICZNA: Izabela Pisarek ADRES REDAKCJI: ul. Grodzka 52 OKŁADKA: II piętro, s. 102 Paweł Kalina 31-044 Kraków [email protected] www.maska.psc.uj.edu.pl Publikacja finansowana przez: DRUK: AT Wydawnictwo ul. G. Zapolskiej 38/405 30-126 Kraków tel. 504 799 323 www.atwydawnictwo.pl Renata Iwicka Użycie roślin w telewizyjnych serialach fantastycznych Katedra Porównawczych Studiów Cywilizacji Uniwersytetu Jagiellońskiego Rośliny są obecne w otoczeniu człowieka od bardzo dawna – biblijna Ewa zerwa- ła owoc, a później zawstydzona para przykryła się listkiem figowym, mandragora pełniła ważną rolę zarówno w medycynie, jak i w magii, czterolistna koniczynka przynosi szczęście, ziele ruty było jedną z potężniejszych roślin u dawnych Słowian, brzoskwinia chroni przed złymi duchami w Chinach, a czosnek przed wampirami w Europie, wiele herbów i znaków rodowych zawiera ornament roślinny. Oprócz użycia praktycznego, czy też dekoracyjnego, rośliny stały się również elementem kra- jobrazu nadnaturalnego – niektóre były postrzegane jako amulety1, inne jako znak działalności wrogich człowiekowi sił. Rośliny były wykorzystywane jako lekarstwo – i jako składnik wywarów czarownic2. Dość powiedzieć, że niemal każda dziedzina życia człowieka związana jest w większym lub mniejszym stopniu z florą. Dotyczy to również sfery kultury współczesnej, w tym też seriali telewizyjnych. Podstawą badań są amerykańskie seriale telewizyjne o tematyce nadnaturalnej;, z konieczności będę się posługiwać tylko i wyłącznie wybranymi przykładami. Celem tego artykułu jest prześledzenie, w jaki sposób twórcy seriali korzystają z elementów folkloru, historii, medycyny związanych z roślinami. Czy przejmują użycie zgod- nie z tradycją? Czy dodają własne właściwości wybranych roślin do już istniejących? Czy może wymyślają własne zarówno rośliny jak i zastosowania na potrzeby seria- 1 Jako amulet jest tutaj rozumiany każdy przedmiot pełniący funkcję ochronną i odstraszającą, zgodnie z definicją przytoczoną przez: E.R. Guiley, Encyclopedia of Demons & Demonology, New York 2009, s. 10. 2 Jak chociażby czarownice w Makbecie, które dodają do wywaru „Korzeń lulka i cykuty/ Z łona ziemi w noc wypruty” – W. Shakespeare, Makbet [w:] idem, Tragedie, tłum. J. Paszkowski, Warszawa, 1973, s. 780). Lulek, lulek czarny (Hyoscyamus niger) jest rośliną trującą wywołującą halucynacje, cykuta (sza- lej jadowity, Cicuta virosa L.) to roślina bardzo silnie toksyczna. W oryginale występuje jednak hem- lock, czyli szczwół plamisty (Conium maculatum), kolejna bardzo jadowita roślina, pospolicie również zwana cykutą – por. W. Shakespeare, Three Tragedies. Hamlet, Macbeth, King Lear, New York 1970, s. 14. Wszystkie wiadomości dotyczące wyżej opisanych roślin pochodzą ze stron: KEW – Royal Botanic Garden [on-line:] http://www.kew.org/ [20.07.2015], JSTOR Global Plants [on-line:] http://plants. jstor.org/ [20.07.2015], United States Department of Agriculture [on-line:] http://www.usda.gov/wps/ portal/usda/usdahome [20.07.2015], Atlas Roślin [on-line:] www.atlas-roslin.pl [07.07.2015], oraz atlasu J. Mowszowicz, Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa, 1982. 159 Renata Iwicka, Użycie roślin w telewizyjnych serialach fantastycznych lu? Czy można mówić o nowym folklorze telewizyjnym? Benjamin Botkin określił folklor jako „całość tradycyjnych przekonań, zwyczajów i wyrażeń, przekazywanych w większości ustnie i krążących głównie poza komercyjnymi i naukowymi środkami komunikacji i przekaz”3. Według tej definicji nowa treść znaczeniowa motywów roślinnych używanych we współczesnych serialach byłaby jednym z elementów wie- dzy przekazywanej oralnie, a serial jest właśnie nośnikiem przekazu zarówno obraz- kowego, wizualnego, jak i werbalnego. Folklor jednocześnie różni się od popkultury w tym aspekcie, że nie odpowiada na potrzeby chwili, na żądania popularne w da- nym momencie. Serial telewizyjny, który jest aktualnie emitowany należy do kultury popularnej, ale jednocześnie może w moim przekonaniu stanowić element folkloru danej grupy, którą ten serial spaja (czyli fandomu). Bardzo dobrym przykładem jest serial HBO Gra o Tron, oparty na serii powieści z cyklu Pieśni Lodu i Ognia; do codziennego użytku międzynarodowego fandomu weszły już sformułowania „You know nothing, Jon Snow” oraz „Valar morghulis”4, używane podobnie często i zwy- czajowo jak, dla przykładu, swojskie „odpukać w niemalowane”. Każdy fan wie w ja- kiej sytuacji należy sformułowania użyć. Folklor bowiem to: nieformalnie przyswojona, nieoficjalna wiedza na temat świata, nas samych, naszych wspól- not, przekonań, kultury, tradycji, wyrażana w sposób twórczy poprzez słowa, muzykę, zwyczaje, gesty, zachowania i zasoby. To także interaktywny, dynamiczny proces tworzenia, komunikowania się i ekspresji w każdej chwili, kiedy dzielimy tę wiedzę z innymi ludźmi5. Bardzo ważne jest ostatnie zdanie, podkreślające, że folklor jest dynamicznym, zmie- niającym się procesem, a nie zastygłym eksponatem w muzeum. Popkultura tworzy zatem swój własny folklor. Seriale telewizyjne jako medium kultury popularnej są analizowane od kilku- nastu lat z różnych perspektyw. W niniejszym artykule chciałabym się skupić na kilku najbardziej popularnych serialach, w których pojawiają się istoty nadnaturalne i demoniczne, a jednocześnie przeanalizować sposób użycia roślin w obrębie świata stworzonego na potrzeby danego serialu. Seriale te to przede wszystkim: Supernatural (2005 r.), The Vampire Diaries (2009 r.), The Teen Wolf (2011 r.), Once Upon A Time (2011 r.) oraz The Originals(2013 r.). Nie są to jedyne seriale telewizyjne poświęcone zjawiskom i istotom nadnaturalnym, w nich jednak użycie roślin jest jednym z waż- niejszych elementów fabuły. Rośliny, jak wszystkie amulety, mogą być użyty w sposób ofensywny (lub też aktywny) oraz defensywny (pasywny). Użycie ofensywne jest użyciem wymierzonym bezpośrednio przeciw wrogiej istocie, aktem agresji, działaniem „tu i teraz”; użycie defensywne jest zapobieganiem wniknięciu istoty demonicznej w osobistą przestrzeń 3 Cyt. za: M. C. Sims, M. Stephens, Living Folklore. An Introduction to the Study of People and Their Traditions, Logan 2005, s. 10 – tłum. własne. 4 Por. G. R. R. Martin, A Storm of Swords, New York 2000. 5 M. C. Sims, M. Stephens, op. cit. – tłum. własne. 160 MASKA 27/2015 psychofizyczną danej osoby (jak na przykład poprzez noszenie amuletu w formie za- wieszki). W obu przypadkach są używane różne części rośliny. Czasami jest to korzeń, czasem jagody, kwiaty, wysuszone łodygi, liście – słowem: każdy element budowy roślinnej mógł posiadać odpowiednie właściwości. Z roślin wyrabiano wywary, wień- ce, specjalne torebki6 lub spalano je jak kadzidło. W niektórych przypadkach cała wolno rosnąca roślina spełniała swoją funkcję (drzewa, krzewy, kwiaty). Oczywiście czasami rośliny spełniały funkcje całkowicie magiczne – zapewniały nieśmiertelność, zmieniały się w coś innego, pomagały latać i tym podobne – lub też medyczne7. W serialach rośliny używane są dokładnie w ten podwójny sposób – aby pozbyć się wrogiej człowiekowi nieobecności na danym terenie lub też aby ochronić dany teren czy też osobę. Najwięcej różnorakich przykładów użycia roślin można odnaleźć w serialu Supernatural, którego twórcy w znakomitej większości podeszli do proble- mu w sposób bardzo profesjonalny – niewiele jest pomyłek w zastosowaniu wiedzy dotyczącej pojawiających się roślin zaczerpniętej z folkloru. Rośliny używane sa tutaj zarówno dla ochrony, jak i w celu walki z wrogą obecnością. Raz pojawia się na- wet użycie jako środka psychoaktywnego8. Jest jeszcze jedno zastosowanie, ważne zwłaszcza dla amerykańskiego południa oraz tradycji hoodoo – jest to przyzywanie (conjuring)9. W odcinku Crossroads Blues bracia Winchester docierają w pewnym momencie do skrzyżowania dróg i jakby mimochodem zauważają żółte kwiaty rosną- ce na poboczach każdej z dróg. Okazuje się, że jest to krwawnik pospolity (Achillea millefolium L.), używany w miejscach, gdzie dochodzi do zawarcia paktów10. Ro- snące dookoła kwiaty wzmacniały tym samym znaczenie skrzyżowania, które i tak miało bardzo skomplikowaną i długą historię znaczeniową. W tradycji europejskiej krwawnik, zrywany zawsze z grobu młodego mężczyzny (przez kobiety) lub młodej dziewczyny (przez mężczyzn), używany był przez czarownice do warzenia napojów 6 Kompozycje roślinne są elementem niektórych torebek mojo w tradycji hoodoo. Samo słowo mojo, wymiennie używane