PAŃSTWOWY INSTYTUT G EOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz JEDLIŃSK (671) Warszawa 2010 Autorzy: Jerzy Gągol*, Małgorzata Kawulak**, Paweł Kwecko*, Marek Nieć**, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska*** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Kaszycka-Szyborska* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska* *Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, ul. J. Wybickiego 7, 31-261 Kraków ***POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa © Copyright by PIG-PIB and MŚ, Warszawa 2010 Spis treści I. Wstęp – Jerzy Gągol........................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jerzy Gągol.............................. 4 III. Budowa geologiczna – Jerzy Gągol, Małgorzata Kawulak, Marek Nieć........... 7 IV. Złoża kopalin – Jerzy Gągol................................................................................ 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jerzy Gągol............................................... 13 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – Jerzy Gągol.......................... 14 VII. Warunki wodne – Jerzy Gągol, Małgorzata Kawulak, Marek Nieć................... 16 1. Wody powierzchniowe........................................................................................ 16 2. Wody podziemne................................................................................................. 17 VIII. Geochemia środowiska........................................................................................ 20 1. Gleby – Paweł Kwecko...................................................................................... 20 2. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec.............................. 23 IX. Składowanie odpadów – Krystyna Wojciechowska............................................ 25 X. Warunki podłoża budowlanego – Małgorzata Kawulak, Marek Nieć................ 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jerzy Gągol.................................................... 33 XII. Zabytki kultury – Jerzy Gągol, Małgorzata Kawulak, Marek Nieć.................... 39 XIII. Podsumowanie – Jerzy Gągol............................................................................. 40 XIV. Literatura............................................................................................................. 41 I. Wstęp Arkusz Jedlińsk Mapy geośrodowiskowej Polski został wykonany według zasad okre- ślonych w Instrukcji… (2005). Plansza A jest wykonaną w Oddziale Świętokrzyskim Pań- stwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego w Kielcach reambu- lacją arkusza Jedlińsk Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, opracowane- go wcześniej w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN w Krakowie (Kawulak, Nieć, 2004). Plansza B w zakresie geochemii środowiska została opracowana w Państwowym Instytucie Geologicznym-Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie, a w zakresie problematyki składowania odpadów w Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie. Mapa geośrodowiskowa Polski (MGśP) w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny sposób występowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybranych elementów hydrogeologii i geologii inżynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowiska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje także o stanie geochemicznym powierzchni ziemi i możliwości składowania odpadów (plansza B). Wskazane na planszy B naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowa- nia odpadów , ale także powinny być uwzględniane przy lokalizacji innych obiektów, zali- czanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych Mapa geośrodowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorządów i organów administracji państwowej, zajmujących się zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści jest przydatna w realizacji m.in. postanowień ustawy o za- gospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mogą być wykorzystane przy opra- cowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzen- nego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środo- wiskowe są pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa może też być przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczności lokalnych oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. 3 Materiały archiwalne i informacje niezbędne dla realizacji mapy uzyskano m.in.: w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Urzędzie Marszałkowskim Woje- wództwa Mazowieckiego w Warszawie, u Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (Delegatura w Radomiu), w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Warszawie (Oddział w Radomiu), w Instytucie Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, w Wojewódzkim Zarządzie Melioracji i Urządzeń Wodnych w Warszawie (Od- dział w Radomiu), w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Warszawie, w Urzędach Gmin, których tereny znajdują się w granicach arkusza Jedlińsk, w Starostwach Powiatowych w Radomiu i w Białobrzegach, w Nadleśnictwie Dobieszyn w Dobieszynie. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Opracowanie sporządzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrzędnych 1942 (arkusz M-34-19-A Jedlińsk). Mapa jest przygotowana w formie cyfro- wej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski. Ponadto szczegółowe dane o złożach są ujęte w kartach informacyjnych złóż i w komputerowej bazie danych o złożach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Jedlińsk określają współrzędne 51º30’ i 51º40’ szerokości geograficz- nej północnej oraz 21º00’ i 21º15’ długości geograficznej wschodniej. Obszar arkusza leży w regionie historycznym Ziemia Radomska, a ściślej w krainie historycznej zwanej Zapilczem1 (tereny w widłach Pilicy i Radomki). Administracyjnie oma- wiany obszar znajduje się dzisiaj w południowej części województwa mazowieckiego, na te- renie trzech powiatów: białobrzeskiego (południowa część gminy Stromiec oraz wschodnie części gmin Białobrzegi i Stara Błotnica), radomskiego (północna część gminy Jedlińsk i za- chodnia część gminy Jastrzębia) i kozienickiego (niewielka część obszaru gminy Głowaczów i południowy skrawek gminy Grabów nad Pilicą). Fig. 1 przedstawia położenie arkusza na tle jednostek fizycznogeograficznych Polski, wyróżnionych przez J. Kondrackiego (2001). Omawiany obszar położony jest w widłach Wi- sły i Pilicy, na Równinie Kozienickiej, będącej częścią makroregionu Nizina Środkowoma- zowiecka. Morfologia tego obszaru została ukształtowana w okresie zlodowaceń środkowopol- skich, a następnie północnopolskich. Jest to monotonna, płaska wysoczyzna denudacyjna, na- chylona w kierunku północno-wschodnim. Zbudowana jest z piasków różnej genezy i glin 1 Średniowieczny dokument mówi: Territorium dictum Zapilcze situm inter fluvium Radomiriam et Pilczam. (A. Naruszewicz, 1837 – Historia narodu polskiego, t. 9, s. 213) 4 zwałowych. Wyniesiona jest około 130–160 m n.p.m. Najniżej położony punkt, o rzędnej 114,6 m n.p.m, znajduje się w dolinie niewielkiego cieku w Kolonii Brzeźce, w północno- zachodniej części terenu arkusza. Najwyższe wzniesienie, szczyt wydmy w Sowich Górach, we wschodniej części terenu arkusza, osiąga wysokość 161,6 m n.p.m. Na powierzchni wyso- czyzny znajduje się wiele płytkich zagłębień bezodpływowych, wypełnionych przez torfy i namuły. Fig. 1. Położenie arkusza Jedlińsk na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg J. Kondrackiego, 2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu P r o w i n c j a (31) Niż Środkowoeuropejski, p o d p r o w i n c j a (318) Niziny Środkowopolskie M a k r o r e g i o n 318.7 – Nizina Środkowomazowiecka. M e z o r e g i o n y: 318.75 – Dolina Środkowej Wisły, 318.76 – Równina Warszawska, 318.77 – Równina Kozienicka, 318.771 – Dolina Dolnej Pilicy, P r o w i n c j a (34) Wyżyny Polskie, p o d p r o w i n c j a (342) Wyżyna Małopolska M a k r o r e g i o n 318. 8 – Wzniesienia Południowomazowieckie. M e z o r e g i o n y: 318.83 – Wysoczyzna Rawska, 318.85 – Dolina Białobrzeska, 318.86 – Równina Radomska, M a k r o r e g i o n 342.3 – Wyżyna Kielecka. M e z o r e g i o n: 342.33 – Przedgórze Iłżeckie 5 Urozmaiceniem krajobrazu są wzniesienia wydmowe w formie wałów i paraboli o wysokościach względnych od kilku do kilkunastu metrów. W części południowej terenu arkusza rozciąga się szeroka do 1,5 km, płaska dolina rzeki Radomki, przechodząca łagodnie w wysoczyznę plejstoceńską. Wysoczyznę przecinają doliny niewielkich rzek. Obszar arkusza Jedlińsk leży w strefie klimatycznej Polski, która charakteryzuje się średnią temperaturą roczną około 8oC (stycznia od -2 do -3o, lipca od 17 do 18o), średnią roczną sumą opadów poniżej 550 mm, liczbą dni przymrozkowych (< 0oC) od