Sędziak, Henryka Nazwy wsi drobnoszlacheckich w powiecie ostrołęckim "Studia Łomżyńskie", 16, 2005, s. [245]-265 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. -.;.Studia Lomżyń skie tom XVI HENRYKA SĘDZIAK (Łomża) N azwy wsi drobnoszlacheckich w powiecie ostrołęckim Niniejsze opracowanie poświęcone jest nazwom wsi zari:rieszkałych przez drobną, zagrodową szlachtę w powiecie ostrołęckim . Poprzednie artykuły z tego cyklu dotyczyły nazewnictwa wsi drobnoszlacheckich w powiatach: łomżyńskim i zam­ browskim. Ze względu na dużą liczbę wsi szlacheckich (279) w tych powiatach 2 3 poszczególne typy nazw (rodowych' ,dzierżawczych i topograficznych ) omawiane były w odrębnych artykułach. Nazwy wsi drobnej szlachty w pow. kolneńskim4 opracowano całościowo, podobnie analizowane są nazwy wsi w pow. ostrołęckim, gdyż jest ich znacznie mniej niż w powiatach łomżyńskim i zambrowskim; w pow. kolneńskim są obecnie 83 wsie drobnej szlachty, a w pow. ostrołęckim 89. Powiat ostrołęcki stanowił część historycznej ziemi łomżyńskiej, która była naj większąjednostką administracyjną województwa mazowieckiego. W skład woje­ wództwa wchodziło 10 ziem, z których największą była ziemia łomżyńska składająca się z czterech powiatów: łomżyńskiego, zambrowskiego, kolneńskiego i ostrołęckiego. Osadnictwo ziem powiatu ostrołęckiego miało różny przebieg. W południowej części było podobne do innych regionów ziemi łomżyńskiejS. Część północną stanowiła Puszcza Zielona zwana Zagaj nicą, własność królów polskich nie była zasiedlana do l H. Sędziak, Rodowe nazwy wsi drobnoszlacheckich w Łomżyńskiem, [w:] Polszczyzna Mazowsza i Podlasia, cz. VIII Antroponimia i toponimia Mazowsza i Podlasia, red. H . Sędziak, Łomża 2004, s. 25-42; tejże, Zlowne nazwy wsi drobnoszJacheckich w ziemi łomżyńskiej, ,,B iałostockie Archiwum Językowe" nr 2, Białystok 2002, s. 117-129. 2 H. Sędziak, Dzierżawcze nazwy wsi drobnoszlacheckich w Łomżyńskiem, ,,Białostockie Archiwum Językowe" nr 3, Białystok 2003, s. 163-176. 3 H. Sędziak, Topograficzne nazwy wsi drobnoszlacheckich w ziemi łomżyńskiej (w druku). 4 H. Sędziak, Nazwy wsi drobnoszlacheckich w pow. kolneńskim, "Studia Łomżyńskie", t. XV, red. M. Gnatowski, Łomża 2004, s. 249-268. 5 J. Wiśniewski, Rys dziejów osadnictwa na wschodnim Mazowszu, Literatura Ludowa t. VI, Warszawa 1962, s. 11-21; tenże, Początek i rozwój nowego osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XNiwXVwieku, "StudiaŁomżyńskie", t. l, s. 19-105. 246 HENRYKA SĘDZIAK połowy XVII wieku. PieIWsze osadnictwo części południowej tych ziem skupiające się nad Narwią i jej dopływami miało charakter obronny. Piastowie, umacniając swe panowanie nad Narwią , zakładali tu grody i gródki6 . Jednym z nich był gród przy ujściu Omulwi do NaIWi pod Ostrołęką, gródki to m.in. Grodzisk nad Orzem czy 7 Sypniewo . Pod opieką grodów skupiało się osadnictwo. W drugiej połowie xm i na początku XIV w. następuje zniszczenie osadnictwa nad Narwią na skutek najazdów wojowniczych sąsiadów: Jadźwingów, Prusaków, Litwinów. Po rozbiciu Jadźwingów i zawarciu układu polsko-litewskiego w Krewie w 1385 roku granice wschodnie zostały zabezpieczone. Nastąpił wówczas intensywny rozwój osadnictwa. Osadnictwo to miało również charakter obronny. Z centralnych regionów Mazowsza przybywało tu drobne rycerstwo, które w zamian za nadania książęce miało bronić tych ziem. N owi osadnicy karczując lasy zamieniali je na pola uprawne, zakładali wsie, których nazwy często przenosili ze swych wsi rodowych. Zajmując się uprawą roli przekształcali się w osiadłą szlachtę stopniowo zaniedbując rzemiosło rycerskie. Wsie zamieszkałe przez drobną, zagrodową szlachtę skupiają s ię w południowej części powiatu ostrołęckiego w gminach: Czerwin, Troszyn, Olszewo­ Borki, Goworowo i Rzekuń. Liczba wsi szlacheckich w tych gminach przedstawia się obecnie następująco (tabela nr l). Tabela nr 1 Lp. Gmina Liczba wsi szlach. % 1. Czerwin 30 33,7 2. Troszyn 29 32,6 3. Olszewo-Borki 17 19,1 4. Goworowo 7 7,9 5. Rzekuń 6 6,7 Łącznie 89 100,0 W tej części powiatu jest 89 wsi zamieszkałych przez drobną szlachtę, co wynosi 48,4% wszystkich wsi tego obszaru. W stosunku do liczby 307 wsi całego powiatu ostrołęckiego wsie szlacheckie stanowią tylko 29%. W sześciu gminach północnej części powiatu nie ma żadnej wsi, w której mieszka zagrodowa szlachta. Są to gminy: Myszyniec, Czarnia, Kadzidło , Łyse, Lelis i Baranowo, położone na terenie dawnej Puszczy Zielonej. Wsie w puszczy osiedlała przede wszystkim ludność chłopska ze wsi królewskich oraz zbiegli chłopi z dóbr szlacheckich, Mazurzy z Prus, czasem zbiedniała drobna szlachta. 6 H. Sędziak , Nazwy najstarszych grodów i osad w dorzeczu Narwi, [w:] Narew w dziejach i wsp6łczesno/ci Mazowsza i Pod/asia, red. A. Dobroń ski , W. Grębecka, Łomża 2004, s. 93- 104. 7 A. Wolff, Ziemia łomżyńska w średniowieczu. Wstęp i opracowanie Elżbieta Kowalczyk, Łomża 1988. Ryc. 1. Grodziska wczesnośredniowieczne północno-wschodniego Mazowsza. ~ Na zwy wsi drobnoszlacheckich w powiecie ostrołęckim . 247 Stosunek liczbowy wsi szlacheckich do wsi włościańskich w podanych pięciu gminach jest różny. ilustruje to tabela 2. Tabela nr 2 iczba wsi Liczba wsi % wsi szlach. Lp. Gmina w gminie szlach. w gminie 1. Czerwin 36 29 80,6 2. Troszyn 44 30 68,2 3. Olszewo-Borki 37 17 45,9 4. Goworowo 45 7 15,6 5. Rzekuń 22 6 27,3 Łeznie 184 89 48,4' Największy procent wsi szlacheckich przypada na gm. Troszyn (80,6) i Czerwin (6 8,2). Mniej niż połowa wsi szlacheckich jest w gm. Olszewo-Borki (45,9%). W gm. Goworowo przeważają folwarki szlacheckie i towarzyszące im wsie wł ościańskie . Uwzględniając podział nazw miejscowych Witolda TaszyckiegoB wyodrębniono siedem typów nazw wsi szlacheckich w pow. o strołęckim: a) nazwy rodowe, np. Choromany, Dqbki, Filochy, Gierwaty, Kruki, Łady, Mieczki, Rostki, Trzaski, Tyszki, Wojsze, Żochy; b) nazwy dzierżawcze, np. Chrostowo, Drężewo, Dzbenin, Łqtczyn, Skarzyn, Żmijewo; c) nazwy topograficzne, np. Białobrzeg, Buczyn, Dąbek, Dobrołęka, Laskowiec, Olszewo, Wiśniewo; d) nazwy patronimiczne, np. Chrośnice, Damię ty, Suchcice; e) nazwy kulturowe: Nowa Wieś, Wólka; f) nazwa etniczna: Kurpie; g) nazwy niejasne: Dzwonek, Stepna. Liczbę poszczególnych typów nazw przedstawia tabela 3. Tabelanr3 Lp. Typ nazwy Liczba % 1. nazwy rodowe 45 50,6 2. nazwy dzierżawcze 20 22,5 3. nazwy topograficzne 16 18,0 4. nazwy patronimiczne 3 3,4 5. nazwy kulturowe 2 2,2 6. nazwa etniczna l 1,1 7. nazwy niejasne 2 2,2 Łeznie 89 100,0 8 W. Taszycki, Słowiańskie nazwy miejscowe. Ustalenie podziału, Kraków 1946, s. 45-49 . ... 248 HENRYKA SĘDZIAK Podobnie jak w innych powiatach ziemi łomżyńskiej najwięcej jest tu rodowych nazw wsi szlacheckich (50,6%), mniej dzierżawczych (22,5%) i topograficznych (18%). Do rzadkości należą nazwy patronimiczne, kulturowe i etniczne. Dwie nazwy sąmejasne. W opracowaniu nazw wsi szlacheckich wykorzystane zostały źródła z XIX 9 lo i początków XX wieku oraz prace Karola Zierhoffera , Urszuli Bijaki I i Ewy l2 Rzetelskiej-Feleszko • Wyzyskano też częściowo materiał zawarty w pracy Herbarz szlachty ostrołęckiej /3 . Opisywane nazwy lokalizowano według "')lkazu urzędowych nazw14. l. Rodowe nazwy wsi Hubert Górnowicz, powołując się na W. Taszyckiego, tak definiuje te nazwy: " ... uznajemy za rodowe nazwy miejscowe takie, które z poc zą tku były nazwami mieszkańców osady wywodząc się od nazwy osobowej, jakiej wspólnie używali członkowie tego samego rodu, względnie jaką ich wszystkich określano"15 . Podstawami nazw rodowych były imiona, nazwiska, przezwiska i herby patriarchów rodu lub l6 l7 ojców rodzin • Pod względem strukturalno-gramatycznym nazwy rodowe są rzeczownikami mającymi formę mianownika liczby mnogiej rodzaju niemęskoosobo ­ wego. Nazwy rodowe były przedmiotem opracowań najpierw historyków 18 , potem l9 językoznawców. Najwięcej prac poświęcił nazwom rodowym Hubert GÓrnowicz • Pisali o nich także wspomniani autorzy monografii dotyczących nazw miejscowych Mazowsza K. Zierhoffer i U. Bijak. Nazwom rodowym wiele miejsca poświę ciła 9 Wykaz źródeł z podaniem skrótów stosowanych w opracowaniu znajduje się na końcu artykułu .. 10 K. Zierhoffer, Nazwy miejscowe północnego Mazowsza, Wrocław 1957. II U. Bijak, Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa mazowieckiego, Kraków 200 1. 12 E. Rzetelska-Feleszko, Nazwy miejscowe, [w:] Polskie nazwy własne. Encyklopedia, red. E. Rzetelska-Feleszko, Warszawa-Kraków 1998, s. 191-230. 13 J. Boguski, Herbarz szlachty ostrołęckiej, O~trołęka 2002. 14 Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce, t.l- ID, Warszawa 1980-1982. 15 H. Górnowicz, Rodowe nazwy miejscowe Mazur i Wannii, "Komunikaty Warmiń sko­ Mazurskie" 1965, s. 197. 16 E. Rzetelska-Feleszko, po. cit., s. 201. 17 S. Rospond, Klasyfikacja strukturalno-gramatyczna słowiańskich nazw geograficznych, Wrocław 1957, s. 28-55. 18 T. Wojciechowski, Chrobacja. Rozbiór starożytności słowiańskich, t. I, Kraków 1873; takŻe: F. Piekosiński, Rycerstwo polskie wieków średnich, t. 3, Kraków 1901 ; F. Bujak, Studia nad osadnictwem Małopolski, Kraków 1905. 19 H. Gornowicz, Rodowe nazwy miejscowe Wielkopolski, Małopolski i Mazowsza, Gdańsk 1968 oraz szereg artykułów poświęconych nazwom rodowym różnych regionów Polski. Zob. H. Sędziak , Rodowe nazwy... op. cit., s. 28, 39-40. Nazwy wsi drobnoszlacheckich w powiecie ostrołęckim. 249 IrenaHalicka20 opracowując nazewnictwo środkowej i