Spotkania polsko ‑mołdawskie Księga poświęcona pamięci Profesora Janusza Solaka redakcja naukowa marcin kosienkowski Nad Dniestrem 1 Spotkania polsko ‑mołdawskie 2 Michał Kruszona lublin 2013 Nad Dniestrem 3 Spotkania polsko ‑mołdawskie Księga poświęcona pamięci Profesora Janusza Solaka redakcja naukowa marcin kosienkowski 4 Michał Kruszona Recenzent dr hab. Marek Figura Redakcja tekstów w języku polskim Halina Kosienkowska Redakcja tekstu w języku angielskim Hayden Berry Skład Tomasz Smołka / Studio Format / studioformat.pl Projekt okładki Rafał Rola / Studio Format / studioformat.pl © Copyright by Marcin Kosienkowski i autorzy, Lublin 2013 ISBN 978-83-62495-28-3 Wydawnictwo Episteme / wydawnictwoepisteme.pl druk i oprawa Drukarnia „Elpil” ul. Artyleryjska 11, 08-110 Siedlce Nad Dniestrem 5 Spis treści Wstęp 7 CZĘŚĆ I In memoriam Profesora AON dr. hab. Janusza Solaka (1954–2011) 11 Mowa pogrzebowa wygłoszona przez płk dr hab inż Macieja Marszałka, Dziekana Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej 15 Publikacje książkowe prof dr hab Janusza Solaka 17 Michał Kruszona • Nad Dniestrem 19 CZĘŚĆ II Stosunki polsko ‑mołdawskie 31 Janusz solaK • Polska i Mołdawia – meandry wspólnej historii 33 Dariusz MilewsKi • Mołdawia w orbicie wpływów polskich (1552–1572) 43 agnieszKa sawicz • Zamalować białą plamę, czyli słów kilka o stosunkach polsko ‑mołdawskich 57 natalia cwicinsKaJa • Stosunki traktatowe między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Mołdowy 81 KaMil całus, Piotr oleKsy • Spotkania 109 CZĘŚĆ III Na prawym brzegu Dniestru – rzecz o Mołdawii „właściwej” 127 anDrzeJ gil • Besarabia Wschodnia Mołdawia jako gubernia Cesarstwa Rosyjskiego (1812–1918) 129 6 spis treści Paweł henryK rutKowsKi • Zjednoczenie Besarabii z Królestwem Rumunii w 1918 roku 139 JaKub PieńKowsKi • Dlaczego Rumunia zawsze będzie kochać Mołdawię? 151 Vitalie ciobanu • „Zgubione” państwo pomiędzy Wschodem i Zachodem 169 bartłoMieJ zDaniuK • Linie podziałów politycznych w Republice Mołdawii – aspekt tożsamościowy 177 Karina Paulina MarczuK • Karabinierzy jako instytucja bezpieczeństwa wewnętrznego Mołdawii 193 Karolina Kotulewicz • Reformy gospodarcze w Republice Mołdawii i ich wyniki 203 KaMil całus • Święty Piotr nie mówi po rosyjsku 227 robert raJczyK • Republika Mołdawii: jedno państwo, dwa systemy 235 CZĘŚĆ IV Na południu i na wschodzie Mołdawii – rzecz o turkojęzycznej i prawosławnej Gagauzji oraz o separatystycznym Naddniestrzu 243 Jerzy hatłas • Gagauzi na obszarze Terytorium Autonomicznego Gagauzja – przeszłość oraz teraźniejszość 245 Piotr oleKsy • Życie polityczne w Gagauzji 275 anDrey DeVyatKoV, Marcin KosienKowsKi • Testing Pluralism: Transnistria in the Light of the 2011 Presidential Elections 303 natalia cwicinsKaJa • Udział Unii Europejskiej w rozwiązywaniu konfliktu naddniestrzańskiego 329 Wykaz skrótów 341 Nota o autorach 343 Mapy 347 wstęp 7 Wstęp Polskę i Mołdawię łączyły w przeszłości przez kilka wieków bliskie związki, z bie- giem czasu pamięć o nich uległa jednak zatarciu. Wyjątkową postacią, która przypominała o historycznych stosunkach polsko­‑mołdawskich i propagowała w Polsce wiedzę o współczesnej Mołdawii (i Rumunii), był Pan Profesor Janusz Solak. Jednym z Jego pomysłów było przygotowanie wieloautorskiej monografii pt. Spotkania polsko ‑mołdawskie, mającej w założeniu przybliżyć szerokiemu gronu Czytelników meandry wspólnej historii i szerzej – tematykę mołdawską. Zamierzeniem Profesora było też, aby w książce znalazły się nie tylko artykuły naukowe, ale również inne formy sztuki pisarskiej – reportaż i esej. Niestety nie dane było Profesorowi dokończyć swego dzieła. Niniejsza księga stanowi pośmiertny hołd złożony Panu Profesorowi Januszowi Solakowi. Składają się na nią zaktualizowane materiały zebrane przez Profesora, a także zupełnie nowe artykuły. Zachowany został przy tym główny zamysł koncepcyjny Profesora. Jego praca zatem nie przepadła i będzie stanowić kolejny element „pomnika trwalszego niż ze spiżu”. Non omnis moriar. Praca ma cztery części. Pierwsza – In memoriam – w całości jest poświęcona pamięci Pana Profesora. Zawiera mowę pogrzebową wygłoszoną przez płk. dr. hab. inż. Macieja Marszałka (Dziekana Wydziału Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Obrony Narodowej), następnie listę publikacji książkowych Profe- sora Janusza Solaka, a także reportaż Michała Kruszony z podróży po Rumunii i Mołdawii, w tym po Naddniestrzu i Gagauzji, planowanej razem z Profesorem, w którą jednak wybrać się już niestety nie zdążył. Druga cześć księgi dotyczy stosunków polsko­‑mołdawskich, zarówno w wymia- rze historycznym, jak i współczesnym. Profesor Janusz Solak przedstawia wycinki wspólnej historii Polski i Księstwa Mołdawskiego od XIV do XVIII wieku, pod- kreślając, że kontakty były ożywione i bliskie, ale też dalekie od ideału dobrego sąsiedztwa. Dariusz Milewski zaś skupia się na okresie 1552–1572, kiedy próbo- wano odbudować polskie wpływy w Mołdawii, głównie dzięki osadzeniu na tronie Księstwa hospodara Aleksandra Lăpuşneanu. Artykuł Agnieszki Sawicz przenosi Czytelnika do współczesnych czasów. Autorka zauważa, iż Mołdawia jest dla Polaków krajem zupełnie nieznanym, a szansę na „zamalowanie tej białej plamy” widzi w rozwoju polsko­‑mołdawskich kontaktów gospodarczych. Udogodnieniem 8 wstęp może być przy tym brak negatywnych stereotypów po obu stronach. Kolejny artykuł autorstwa Natalii Cwicinskiej jest poświęcony szczegółowej analizie ram prawno­‑traktatowych stosunków pomiędzy Polską i Mołdawią. Tworzą one fun- dament wielopłaszczyznowej współpracy polsko­‑mołdawskiej. Pierwszą część księgi zamyka reportaż, w którym Kamil Całus i Piotr Oleksy dzielą się – w sposób dowcipny, ale i refleksyjny – wrażeniami ze swych „spotkań” z Mołdawią. Trzecia część jest poświęcona Mołdawii „właściwej”, a więc obszarowi kontro- lowanemu przez władze centralne w Kiszyniowie, położonemu na prawym brzegu Dniestru. Terytorium to pokrywa się w dużym stopniu z zakresem przestrzen- nym historycznej krainy, jaką była Besarabia (czyli wschodnia część Księstwa Mołdawskiego; zachodnia część utworzyła wraz z Wołoszczyzną Rumunię w II poł. XIX wieku). Historię Mołdawii jako guberni Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1812–1918 przedstawia Andrzej Gil, przywołując także losy owych ziem sprzed tego okresu i po nim. Autor konkluduje, iż rosyjskie (i radzieckie) dziedzictwo sta- nowi dla współczesnej Mołdawii poważne brzemię. Kulisy powstania na terenach Besarabii Mołdawskiej Republiki Demokratycznej, a następnie jej zjednoczenia z Królestwem Rumunii w 1918 roku odsłania Paweł Henryk Rutkowski. Stwierdza, iż przypuszczalnie była to jedyna i naturalna możliwość w tamtym okresie. Co ciekawe, obaj Autorzy nieco inaczej opisują wydarzenia z początku 1918 roku. W trzech kolejnych pracach Autorzy – pisząc o Mołdawii – poświęcają również dużo uwagi Rumunii. Jakub Pieńkowski analizuje relacje rumuńsko­‑mołdawskie z perspektywy Bukaresztu. Określa je mianem szczególnie uprzywilejowanych, starając się odpowiedzieć na pytanie: Dlaczego Rumunia zawsze będzie kochać Mołdawię? Autor odnosi się także do czasów Mołdawskiej Socjalistycznej Repub- liki Radzieckiej. Vitalie Ciobanu w swoim eseju ubolewa nad tym, że Mołdawia nie zjednoczyła się z Rumunią na początku lat 90. XX wieku, kiedy upadał Zwią- zek Radziecki. Określa przy tym Republikę Mołdawii jako „zgubione” państwo pomiędzy Wschodem i Zachodem i optuje za wyborem drogi europejskiej. Bar- tłomiej Zdaniuk zaś analizuje tożsamościowy aspekt podziałów politycznych w Mołdawii. Wyróżnia dwie postacie w ramach dyskursu niepodległościowego: mołdawianizm typu radzieckiego – łączący antyrumunizm, supremację moł- dawskości i preferencję dla języka rosyjskiego, i mołdawianizm europejski – zakładający integrację Republiki Mołdawii ze strukturami europejskimi. Autorzy ci – co ważne, w różny sposób – odpowiadają na pytanie: Dlaczego Mołdawia nie zjednoczyła się z Rumunią? W następnym artykule części trzeciej Karina Paulina Marczuk przedstawia genezę i ewolucję mołdawskiej formacji karabinierów. Są to siły o statusie woj- skowym, lecz podporządkowane resortowi spraw wewnętrznych, co jest obce wstęp 9 polskiemu systemowi bezpieczeństwa wewnętrznego. Przemiany gospodarcze w Mołdawii od początku lat 90. XX wieku analizuje zaś Karolina Kotulewicz. Autorka zauważa, że jeśli sposób i tempo realizacji reform będą takie same jak dotychczas, to trwały wzrost gospodarczy może zostać osiągnięty dopiero w kolej- nych dziesięcioleciach. Z kolei motywem przewodnim reportażu Kamila Całusa jest podróż przez Mołdawię, również do Polski, a jej centralnym punktem – Gara de Nord, czyli autobusowy Dworzec Północny w Kiszyniowie. Tematem ostatniej pracy omawianego działu, autorstwa Roberta Rajczyka, jest analiza dwu syste- mów politycznych: mołdawskiego i naddniestrzańskiego, a także podsystemu gagauskiego. W przypadku systemów Mołdawii i Naddniestrza Autor wskazuje na zróżnicowanie strukturalne, a w przypadku systemu naddniestrzańskiego i podsystemu gagauskiego – na duże podobieństwa w aspekcie funkcjonalnym. Wychodząc poza obszar Mołdawii „właściwej”, artykuł ten stanowi wprowadzenie do następnego działu księgi. Ostatnia, czwarta część jest poświęcona południowym i wschodnim obszarom Mołdawii, czyli turkojęzycznej, lecz prawosławnej Gagauzji oraz separatystycz- nemu Naddniestrzu, funkcjonującemu jako niezależne od władz centralnych w Kiszyniowie quasi­‑państwo. Przeszłość i teraźniejszość Gagauzów i zamiesz- kiwanej przez nich Autonomii gagauskiej przedstawia Jerzy Hatłas. Stwierdza, że chociaż w przypadku wielu Gagauzów autonomia w obecnym kształcie