Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi / Journal of Geomorphological Researches, 2021 (7): 48-60 Araştırma Makalesi / Research Article SİLİFKE-GÜLNAR PLATOSU'NDA (ORTA TOROSLAR) PALEOVADİ SİSTEMLERİNİN YÜZEY KARSTLAŞMASI ÜZERİNE ETKİSİ Effects of Paleovalley Networks on Development of Surface Karstification on the Silifke - Gülnar Plateau (Central Taurus) Mesut ŞİMŞEK Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Hatay. [email protected] https://orcid.org/0000-0002-4678-4336 Makale Tarihçesi ÖZET Geliş 9 Haziran 2021 Toros Dağları sahip olduğu litostratigrafik, tektonik ve iklimsel özelliklerinden dolayı yüksek Kabul 2 Ağustos 2021 oranda karstlaşmaya maruz kalarak kendine has karakteristik yer şekillerine sahip olmuştur. Article History Mikro boyuttan makro boyuta kadar, yer üstü ve yer altı tüm karstik şekilleri barındıran Received June 9, 2021 Toroslar Dağları’nda çözünme dolinleri ve paleovadiler önce çıkan karstik yüzey şekillerinin Accepted August 2, 2021 başında gelmektedir ve bu iki şeklin gelişimi arasında yakın bir ilişki vardır. Bu çalışmada Silifke-Gülnar arasında kalan plato alanını şekillendiren fluviokarstik süreçler açıklanmıştır. Anahtar Kelimeler Çalışmada paleovadi ve dolinlerin alansal dağılış özellikleri hava fotoğrafları, uydu Paleovadi, Yüzey Karstlaşması, Orta görüntüleri ve 1/25.000 ölçekli topografya haritaları temelinde incelenmiştir. Plato Toros Dağları, Silifke-Gülnar Platosu. yüzeyindeki 330 km2’lik alan içerisinde toplamda 862 dolin haritalandırılmıştır. Maksimum 2 Keywords dolin yoğunluğu Miyosen neritik kireçtaşları üzerinde 20 dolin/km ’ye kadar ulaşmaktadır. Paleovalley, surface karst, Central Büyük bölümü Göksu Nehri ve Sipahili Deresi’nin eski akaçlama sistemine ait olan yüksek Taurus Mountains, Silifke-Gülnar düzlüklerde izole olarak korunmuş 1845 paleovadi segmenti tespit edilmiştir. Alandaki 2 plateau. maksimum paleovadi yoğunluğu 1.1km/km ’ye kadar çıkmaktadır. Paleovadi ve dolin yoğunlukları ara arasında genel olarak pozitif doğrusal bir korelasyon bulunmakla birlikte Atıf Bilgisi / Citation Info çalışma alanında bu durum görülmemektedir. KB-GD ana orografik hattın aksine, karstik Şimşek, M. (2021) Silifke - Gülnar şekillerin baskın yönelimini, KD-GB yönünde, silsileyi dik kesen, eski bir drenaj ağı Platosunda (Orta Toroslar) Paleovadi belirlemiştir. Bu durum karstlaşma deseni üzerinde stratigrafi ve tektonizma yanında flüviyal Sistemlerinin Yüzey Karstlaşması süreçlerin de etkili olduğunu göstermektedir. Üzerine Etkisi / Effects of Paleovalley Networks on Development of Surface ABSTRACT Karstification on the Silifke-Gülnar The Taurus Mountains have been exposed to high rates of karstification due to their Plateau (Central Taurus), Jeomorfolojik lithostratigraphic, tectonic and climatic features and have had their own characteristic Araştırmalar Dergisi / Journal of landforms. In the Taurus Mountains, which contain all the above-ground and underground Geomorphological Researches, 2021 karst landforms, from micro-scale to macro-scale, dissolution dolines and paleovalleys are (7): 48-60 the leading shapes that emerged first, and there is a close relation between the development doi: 10.46453/jader.949862 of these two landforms. In this study, fluviokarstic processes that shape the plateau area between Silifke and Gülnar are explained. Spatial distribution characteristics of paleovalleys and dolines were investigated on the basis of aerial photographs, satellite images and 1/25.000 scaled topography maps. A total of 862 dolines have been mapped within an area of 330 km2 on the plateau surface. The maximum doline density reaches up to 20 dolines/km2 on the Miocene neritic limestones. 1845 isolated paleovalley segments, most of which belong to the former drainage system of the Göksu River and Sipahili Stream, were identified on the plateau. The maximum paleovalley density in the area is up to 1.1 km/km2. Paleovalley and doline density in the study area doesn't increase at the same rate. Contrary to the NW-SE main orographic line, an former drainage network was identified, which perpendicularly cuts the range in the NE-SW directions of the predominant orientation of the karstic landforms. This shows that fluvial processes are as effective as stratigraphy and tectonism on the karstification pattern. © 2021 Jeomorfoloji Derneği / Turkish Society for Geomorphology Tüm hakları saklıdır / All rights reserved. 48 Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi / Journal of Geomorphological Researches, 2021 (7): 48-60 1.GİRİŞ Toros Dağları, Orta Anadolu Platosu ile hemen dikkat çeker (Bögli, 1980). Bugün pasif Akdeniz arasında yatayda ve düşeyde kesintisiz olan bu vadiler çeşitli çalışmalarda relikt vadi, bir karst kuşağı oluşturmaktadır (Nazik & fosil vadi, paleovadi, paleokarstik vadi ve kuru Tuncer, 2010). Toroslar karstlaşmaya uygun vadi olarak tanımlanmışlardır (Day, 1983; farklı litolojiler ve yapısal özellikler sunmakla Doğan, 2002b; Monod vd., 2006; Benac vd., birlikte, özellikle saflık derecesi yüksek ve 2013; Sauro, 2013; Öztürk, 2020). Bu vadi kalınlıkları fazla olan Jura-Kretase ve Miyosen sistemlerinin oluşumu şu şekilde neritik kireçtaşları karstik sistemlerin gerçekleşebilmektedir: Geçmişte farklı iklim gelişmesinde öne çıkmaktadır (Ardos, 1969; koşullarında oluşup sonrasında flüviyal Ulu, 2002; Öztürk vd., 2018a; 2018b; Nazik vd., aktivitesini kaybedebilir ya da etkili olan 2019). Torosların geçirmiş olduğu tektonik tektonik hareketler sonucu bölgenin evrim, bu birimler üzerinde gelişen karstik yükselmesi veya ilerleyen zaman içerisinde şekillerin dağılış desenleri ve yönelimleri kireçtaşındaki yarık ve çatlakların genişlemesi üzerinde ana belirleyici faktörü oluşturmuştur gibi nedenlerle yüzey akışının yeraltına inmesi (Doğan vd., 2017; Öztürk vd., 2017b). sonucunda fosil olarak kalarak, eski drenaj Mesozoyik ve Tersiyer kireçtaşlarından oluşan ağının parçalarını oluşturabilirler (Güldalı, yüksek rakımlı karstik plato karakterindeki 1976; Atalay, 1987; Waltham vd., 1997; Gunn, Toros Dağları’nın yüzeylerinde lapya, dolin, 2004). Bu süreç, Williams (1982) tarafından uvala, polye, paleovadi gibi şekiller gelişirken “drenajın karstlaşma ile yeniden düzenlenmesi” (Bener, 1965; Doğu vd., 1994; Sür, 1994; olarak tanımlanmıştır. Doğan, 1996; Çiçek, 2001; Doğan vd., 2017; Dolinlerin ve paleovadilerin gelişimi, birbirleri Şimşek vd., 2020a), yüzey altı karstlaşması ile ile yakın ilişkileri olan şekillerdir (Öztürk, de çok katlı mağara sistemleri gelişmiştir 2020). Bir vadi tabanında sıralanmış haldeki (Güldalı & Nazik, 1984; Nazik, 2008). çözünme dolinlerinin büyüme hızları, dağınık En yaygın karstik yüzey şekillerinden olan haldeki dolinlerden daha fazladır (Ford & dolinler, çapları birkaç metreden 1 km’ye kadar Williams, 2007; Erinç, 2010). Bu durumun değişebilen dairesel ya da yarı dairesel makro temel nedeni gelişen ikincil porozitenin de karstik şekillerdir (Ford & Williams, 2007). etkisi ile sıralı haldeki dolinlerin daha fazla su Ülkemizde Toros Karst Kuşağı ile jips karstının toplamaları ve çözünme sürecini görüldüğü Sivas ve Çankırı bölgeleri önemli hızlandırmasıdır (Doğan, 2004). Normal bir vadi dolin karstı alanlarıdır (Doğan, 2002; Öztürk sisteminin flüviyal aktivitesini kaybederek vd., 2018a; Poyraz vd., 2021). Dolinler sahip karstlaşma sürecine girmesi ile karstlaşma için oldukları özelliklerden dolayı karstik bölgelerin en uygun eğim ve su toplama alanlarını vadi tektonik gelişiminde önemli ayrıntılar tabanları oluşturmaktadır (Erinç, 2010). vermeleri, su yönetimi açısından yüzey ile Türkiye’de paleovadi sistemlerini doğrudan yeraltı arasındaki su dolaşımının başlangıç konu alan çok az sayıda çalışma yapılmıştır. alanlarını oluşturmaları, paleocoğrafya (örn. Doğan & Özel, 2005; Erol, 2001; Monod araştırmaları için önemli kayıtlar tutan sediman vd., 2006; Şener & Öztürk, 2019; Öztürk, 2020). kapanları olması, mikro klima alanları Yapılan çalışmalar Seyran Dağları, Ermenek ve oluşturarak birçok bitki türüne ev sahipliği Taşeli Platoları ile Yukarı Kızılırmak Havzası yapmaları gibi birçok fonksiyona sahiptirler gibi sınırlı alanları kapsamaktadır. Bu (Doğan, 2004; Ford & Williams, 2007; Öztürk çalışmanın amacı, dolin ve paleovadilerin & Savran, 2020). morfometrik özelliklerinden yola çıkarak Plato karakterindeki yüksek karstik bölgeler Silifke-Gülnar Platosu (Şekil 1) üzerindeki yeraltı drenajı ile temsil edilir, bu yüzden paleovadi sistemlerinin yüzey karstlaşması sadece yüzey suları ile şekillenebilen flüviyal üzerine etkisini ortaya koymak ve Türkiye karst vadilerin bölgeye yabancı unsurlar olduğu jeomorfolojisi literatürüne katkı sağlamaktır. 49 Jeomorfolojik Araştırmalar Dergisi / Journal of Geomorphological Researches, 2021 (7): 48-60 Şekil 1. (a) Akdeniz çevresindeki karbonatlı kayaçların yüzeylendiği alanlar (Williams, 2008’den yeniden düzenlenerek) (b) Batı ve Orta Toroslar üzerinde dolin yoğunluğunun fazla olduğu alanlar (Öztürk vd., 2018a) ve çalışma alanının lokasyonu. Figure 1. (a) Areas where outcrops of the Mediterranean surrounding carbonate rocks (modified from Williams, 2008) (b) polygonal karst areas on the Western and Central Taurus Mountains (Ozturk et al., 2018a) and the location of the study area. 2. ÇALIŞMA ALANI Silifke-Gülnar arasında kalan plato alanı Orta Atabey vd., 2000; Alan vd., 2014). Literatüre Toroslar’ın en güney kesiminde, 33º 23’- 32º Mut/Karaisalı Formasyonu olarak geçen bol 50’ doğu boylamları ile 36º 15’ - 36º 26’ kuzey miktarda omurgasız makro fosil içeriği enlemleri içerisinde bulunmaktadır (Şekil 2a). barındıran