WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT PORADNIK O KONWENCJI KARPACKIEJ Redakcja naukowa: Krzysztof Szpara WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT PORADNIK O KONWENCJI KARPACKIEJ Redakcja naukowa: Krzysztof Szpara TOGETHER FOR THE SUSTAINABLE DEVELOPMENT OF THE CARPATHIANS A GUIDE TO THE CARPATHIAN CONVENTION Edited by: Krzysztof Szpara Zakliczyn, 2016 Publikacja została wydana w ramach projektu „Karpaty Łączą - mechanizm konsultacji i współpracy dla wdrażania Konwencji Karpackiej”, współfinansowanego przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej Recenzja naukowa: prof. dr hab. Kazimierz Górka, prof. dr hab. inż. arch. Elżbieta Węcławowicz-Bilska Konsultacje merytoryczne: dr hab. inż. Marian Cieślak , dr Agata Ćwik, dr Bożena Haczek, Monika Kozieł, Zbigniew Niewiadomski, dr Tomasz Pasierbek, dr Dariusz Reśko, dr Bernadetta Zawilińska Redakcja: Małgorzata Fedas, Monika Ochwat-Marcinkiewicz, Krzysztof Szpara Opracowanie graficzne, skład i łamanie: Marcin Mazan, Joanna Pelc Korekta językowa: Paulina Foszczyńska Fotografie na okładce: Ewa Bujalska, Amelia Piegdoń Wydawca: © by Stowarzyszenie Ekopsychologia ul. Grabina 6/18, 32-840 Zakliczyn www.ekopsychologia.pl Wydrukowano na papierze ekologicznym Publikacja bezpłatna Nakład: 1000 egzemplarzy Druk i oprawa: Grupa DS s.c. Sławomir Dyląg, Marcin Garbacz ul. Tadeusza Szafrana 5c/13 30-363 Kraków ISBN: 978-83-921432-4-6 Wydanie I, Zakliczyn 2016 Spis treści Podziękowania i zaproszenie do dalszej współpracy 5 (Monika Ochwat-Marcinkiewicz) Wstęp 9 (Krzysztof Szpara) 1. Charakterystyka wybranych walorów 11 przyrodniczych i kulturowych Karpat Polskich (Marta Wantuch, Piotr Kłapyta, Jadwiga Środulska-Wielgus) 2. Istota i zadania Konwencji Karpackiej 25 (Monika Ochwat-Marcinkiewicz) 3. Ochrona i zrównoważone użytkowanie 37 różnorodności biologicznej i krajobrazowej (Marta Wantuch, Jadwiga Środulska-Wielgus) 4. Planowanie przestrzenne 71 (Hanna Hrehorowicz-Gaber) 5. Zrównoważone i zintegrowane zarządzanie 93 wodami dorzeczy (Anna Dubel) 6. Zrównoważone rolnictwo i leśnictwo 107 (Tomasz Kałamarz, Anna Kostrz, Józef Michałek, Anna Dubel) 7. Zrównoważony transport i infrastruktura 135 (Mariusz Trela) 8. Zrównoważona turystyka 151 (Dominika Zaręba) 9. Przemysł i energia 177 (Ksymena Rosiek) 10. Dziedzictwo kulturowe i wiedza ludowa 193 ( Agnieszka Wójtowicz-Wróbel) 11. System ocen oddziaływania na środowisko 207 i informowania o stanie środowiska, monitoring oraz wczesne ostrzeganie (Monika Kozieł) 12. Podnoszenie świadomości, edukacja i udział 221 społeczeństwa (Michał Sobala, Monika Ochwat-Marcinkiewicz) Aneks 1. Ramowa Konwencja o ochronie 239 i zrównoważonym rozwoju Karpat Aneks 2. Lista gmin na terenie Polski objętych 250 Ramową Konwencją o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat Aneks 3. O osobach zaangażowanych w opracowanie 252 tego Poradnika Aneks 4. O Stowarzyszeniu Ekopsychologia 259 Aneks 5. O projekcie „Karpaty Łączą” 260 Podziękowania i zaproszenie do dalszej współpracy Region karpacki jest w skali Polski, Europy i świata wyjątkowy. Wyjątkowo piękny, wyjąt- kowo bogaty przyrodniczo i kulturowo i wyjątkowo… trudny do życia. Góry nie akceptują ani słabości, ani bylejakości. W tym miejscu wszystkie dziedziny życia są poddane większym wyzwaniom niż gdzie indziej. Tak jest, jeśli chodzi na przykład o planowanie przestrzenne, gospodarkę odpadami czy też rolnictwo. Wie o tym każdy, kto w Karpatach mieszka i pracuje. Dlatego tak ważna wydaje się współpraca ludzi, którzy rozumieją specyfikę problemów terenów górskich. Projekt „Karpaty Łączą” dał Stowarzyszeniu Ekopsychologia możliwość spotkania i współ- pracy z osobami, organizacjami i instytucjami, dla których Karpaty są domem i które angażują swoje talenty i pasje, aby region ten rozwijał się w sposób zrównoważony, w oparciu o jego wspaniałe zasoby przyrodnicze, kulturowe i społeczne. Pragniemy złożyć wyrazy wdzięczności wszystkim tym, którzy z zaangażowaniem włączyli się do realizacji karpackich wydarzeń. Trudno wymienić wszystkich z imienia i nazwiska, pozwolimy więc sobie podziękować: Uczestnikom szkoleń „Karpacki Lider” oraz „Mediacje środowiskowe”, za entuzjazm, ciekawość i otwartość na nową wiedzę, umiejętności i ludzi. Dzięki Wam szkolenia te nabrały nowego wymiaru, a wdrażanie Konwencji Karpackiej urzeczywistnia się na poziomie lokalnym. Trenerom, prowadzącym szkolenia „Karpacki Lider” i „Mediacje środowiskowe”, za wiedzę, doświadczenie i pasję, dzięki którym szkolenia odbywały się w niezwykłej atmosferze, a ich uczestnicy mogli nabyć nowe umiejętności i budować nowe przyjaźnie. Ekspertom biorącym udział w pracach Karpackich Grup Roboczych ds. Planowania Przestrzennego, ds. Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej, ds. Zrównoważonej Turystyki oraz ds. Dziedzictwa Kulturowego, za zaangażowanie swojego czasu i umiejętności. Wasza praca i wnikliwość zaowocowały ważnymi opracowaniami: Protokołem o Dziedzictwie Kulturowym, Krajowym Planem Działań do Protokołu o ochronie i zrównoważonym użytkowaniu różnorodności biologicznej i krajobrazowej do Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat, Wytycznymi rozwoju turystyki zrównoważonej w Karpatach oraz Kodeksem Dobrej Praktyki Kształtowania Przestrzeni w Karpatach. 5 WSPÓLNIE DLA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU KARPAT Uczestnikom międzynarodowych spotkań Grup Roboczych Konwencji Karpackiej ds. Ochrony i Zrównoważonego Użytkowania Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej i ds. Planowania Przestrzennego oraz ds. Dziedzictwa Kulturowego i Wiedzy Tradycyjnej, za wkład we wdrażanie zapisów Konwencji Karpackiej na międzynarodowym poziomie. Uczestnikom Forów Gmin Karpackich, za poświęcony czas i refleksję, że Karpaty wymagają współpracy ponad granicami gmin, powia- tów i województw. Wasze uczestnictwo sprawiło, że urzeczywistniła się – wspólna dla wszystkich mieszkańców regionu – tożsamość karpacka. Prelegentom uczestniczącym w Forach Gmin Karpackich, za udział, zaangażowanie oraz chęć podzielenia się wiedzą i doświadczeniem. Państwa głębo- kie przekonanie o niezwykłości Karpat zainspirowało samorządy lokalne do odpowiedzialnego kształtowania przyszłości regionu, z uwzględnieniem potrzeby rozwoju oraz ochrony zasobów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych tego unikatowego obszaru. Uczestnikom wykładów organizowanych w ramach Karpackiego Uniwersytetu Otwartego, za chęć pogłębienia swojej wiedzy na temat ochrony i zrównoważonego rozwoju Karpat. Wykładowcom Karpackiego Uniwersytetu Otwartego, za udział, zaangażowanie oraz chęć podzielenia się wiedzą i doświadczeniem. Wasza pasja i profesjonalizm pomogły uczestnikom wykładów w zrozumieniu często trudnych zagadnień. Uczelniom oraz ich pracownikom, którzy wyrazili zainteresowanie zorganizowaniem wykładów w ramach Karpackiego Uniwersytetu Otwartego, za niezwykłą otwartość na nowe inicjatywy i chęć współpracy na rzecz edukacji społeczności lokalnych. Instytucjom, które uruchomiły Punkt Informacji o Konwencji Karpackiej, za promowanie Konwencji Karpackiej wśród społeczności lokalnych Waszych Gmin. Członkom Karpackiej Rady Naukowej oraz uczestnikom spotkań Rady, za wyjątkowe podejście do nauki i współpracy środowisk naukowych. Wasze zaangażowanie przybliża naukę do rozwiązywania konkretnych problemów, z którymi borykają się samorządy i społeczności lokalne w Karpatach. Gminom uczestniczącym w konkursie „Karpacka Gmina” oraz grupom nieformalnym, uczestniczącym w konkursie „Tożsamość Karpacka”, za chęć podzielenia się swoimi talentami i pasjami oraz dążenie do promowania karpackiego bogactwa przyrodniczego i kulturowego Waszych Gmin. 6 Podziękowania I zaproszenie do dalszej współpracY Członkom komisji konkursów „Karpacka Gmina” i „Tożsamość Karpacka”, za obiektywizm oraz emocje i czas zaangażowane w ocenę nadesłanych prac konkursowych. Osobom, które oddały swoje głosy na prace nadesłane do konkursów „Karpacka Gmina” i „Tożsamość Karpacka”, za poświęcony czas i wsparcie udzielone uczestnikom. Dzięki Wam udział w konkursach oraz ich organizacja nabrały dodatkowego znaczenia. Narodowemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie, za przekazanie nagród rzeczowych dla uczestników konkursu „Tożsamość Karpacka”. Autorom, recenzentom, konsultantom, redaktorom, korektorce, grafikowi i pracownikom firmy drukującej niniejszy Poradnik, za podzielenie się swoją wiedzą w sposób jasny i zrozumiały. Wasza elastyczność i otwartość podczas pracy nad Poradnikiem sprawiła, że możemy z radością i satysfakcją oddać go w ręce Czytelników. Pracownikom Sekretariatu Konwencji Karpackiej działającym w ramach UNEP Vienna Office, za wsparcie realizacji działań Stowarzyszenia Ekopsychologia, zaangażowanie i wysiłki, aby zapisy Konwencji Karpackiej przekuć na konkretne działania i efekty. Wasze zaangażowanie i pasja spowodowały, że powstała międzynarodowa społeczność karpacka, która czuje się odpo- wiedzialna za ten region. Pracownikom Biura Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy przy Ambasadzie Szwajcarii w Warszawie, za wsparcie udzielone Stowarzyszeniu Ekopsychologia od momentu konsultacji pomysłu na projekt „Karpaty Łączą”, a następnie w trakcie realizacji zaplanowanych działań. Pracownikom Centrum Projektów Polska Cyfrowa, za zaangażowanie i życzliwość podczas trudnego procesu raportowania i rozliczania naszych działań. Wojewódzkiemu Funduszowi Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie oraz w Rzeszowie, za udzielone wsparcie finansowe na realizację działań zaplanowanych w projekcie. Przedsiębiorstwom hotelowym i gastronomicznym, w których obiektach organizowa- liśmy