T.C. ĠSTANBUL ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ GAZETECĠLĠK ANABĠLĠM DALI YÜKSEK LĠSANS TEZĠ 1980 SONRASI TÜRK MEDYASININ SERMAYE YAPISI DĠNÇER BĠLGENER 2501070192 TEZ DANIġMANI YRD. DOÇ. DR. GÜVEN N. BÜYÜKBAYKAL ĠSTANBUL, 2011 ii ÖZ 1980 SONRASI TÜRK MEDYASININ SERMAYE YAPISI Dinçer BĠLGENER Temelleri XIX. yy‟a kadar dayanan ve özellikle 1970‟li yıllardan itibaren büyük bir endüstri olma yolunda hızla ilerleyen Türk basını, özellikle 12 Eylül Askeri Müdahalesi‟nin getirdiği koĢullar etkisinde 1980‟li yıllarda Türkiye‟nin yaĢadığı değiĢim sürecinden etkilenerek “medyalaĢma” sürecine girmiĢtir. Bu süreçte Türk basınının sahiplik yapısı da radikal bir değiĢime uğramıĢ, gazeteci kökenli gazete sahipleri yerini iĢadamı gazete sahiplerine bırakmıĢtır. Zamanla bu değiĢim derinleĢmiĢ ve günümüzdeki halini alarak “medyada tekelleĢme” söylemlerinin ağırlık kazanmasına neden olmuĢtur. Dünyadaki bütün mal ve hizmet türleri için geçerli olan piyasa kavramının medya için de geçerli olduğu tartıĢma götürmez bir gerçektir. ĠĢte bu piyasa kavramını oluĢturan tekel, oligopol, tam rekabet gibi piyasa türlerinin incelenerek Türk medya piyasasının bunların hangisine girdiğini tespit etmek ve bu piyasa türünün gazetecilik mesleğine yönelik etkilerini incelemek çalıĢmanın temel amacını oluĢturmaktadır. Anahtar Kelimeler: medya, piyasa, monopol, oligopol iii ABSTRACT THE CAPITAL STRUCTURE OF TURKISH MEDIA AFTER 1980 Dinçer BĠLGENER Turkish press whose history and basics goes up to 19th Century which moves rapidly to become a huge industry since 1970s, particularly the influence of the conditions brought on September 12 Military Coup process of change experienced in Turkey in the 1980s, influenced by "medializing" was put into the process. This process is a radically altered the structure of ownership in the Turkish press, from journalist owners to businessmen owners. Over time, these changes, and deepened by the current state of "media monopoly" discourse has led to weight gain. Applicable to all types of goods and services in the world market is a fact beyond dispute that the concept applies to the media. That is the concept of the market forming a monopoly, oligopoly, perfect competition, such as entering the market to determine which of these species by examining the Turkish media market and the market constitute the aim of the study species to examine the effects of the profession of journalism. Keywords: media, market, monopoly, oligopoly iv ÖNSÖZ Türkiye‟nin özellikle 1980 sonrasında yaĢadığı değiĢim ve dönüĢüm süreci, zaman zaman insanın baĢını döndürmektedir. Gerek dünya konjonktürünün, gerekse de 12 Eylül müdahalesinin getirdiği Ģartlar neticesinde Türkiye her alanda kesin ve geri dönülmez olarak liberalizme geçmiĢ, bu geçiĢ haliyle basın ve medyayı da etkilemiĢtir. Aydın Doğan‟ın deyimiyle “Nadir Nadi‟nin gazetesi, Ali Naci Karacan‟ın gazetesi” dönemi yahut bir baĢka deyiĢle baĢyazarlarının adıyla anılan gazeteler dönemi kapanmıĢ, medya kuruluĢlarının büyük sanayi Ģirketleri ve holdinglerle bütünleĢik olduğu bir dönem açılmıĢtır. Medya kuruluĢlarının mali yapısının güçlenmesi bakımından olumlu gibi görünen bu süreç, günümüz Türkiye‟sinde gazetecilik mesleği ve özellikle de basın özgürlüğü açısından çok ciddi sorunlara da yol açmaya baĢlamıĢtır. Son yıllarda “tekelleĢme” söylenti ve iddialarının sıkça dillendirildiği Türk medyasının sahiplik yapısının incelenmesi ve serbest rekabeti temel alan liberal piyasa türlerinden hangisine girdiğini tespit etmek, bu durumun gazetecilik mesleğine olan etkilerini incelemek ve bu durumun neden olduğu sorunlara çözüm önerileri sunmak amacını taĢıyan bu çalıĢma, bu alandaki ilk çalıĢma olmadığı gibi son da olmayacaktır. Bu çalıĢmanın vücuda gelmesinde desteklerini esirgemeyen, baĢta sevgili tez danıĢman hocam Yrd. Doç Dr. Güven N. Büyükbaykal olmak üzere, eğitimci bir ailenin evladı olmanın bütün avantajlarını bana yaĢatan anne ve babama, son derece asosyal geçirdiğim bu süreçte benden anlayıĢlarını eksik etmeyen bütün arkadaĢlarıma içtenlikle teĢekkür ederim. v ĠÇĠNDEKĠLER ONAY SAYFASI ............................................................................................... i ÖZ .................................................................................................................... ii ABSTRACT...................................................................................................... iv ÖNSÖZ .............................................................................................................. v ĠÇĠNDEKĠLER ................................................................................................. vi TABLOLAR ...................................................................................................... x GRAFĠKLER .................................................................................................... xi GĠRĠġ ................................................................................................................. 1 1. TEMEL ĠKTĠSADĠ KAVRAMLAR ve TEMEL MEDYA KAVRAMLARI ............................................................................................... 5 1.1 Temel Ġktisadi Kavramlar ......................................................................... 5 1.1.1 Piyasa Kavramı ................................................................................. 5 1.1.2 Piyasaların Sınıflandırılması .............................................................. 6 1.1.2.1 Tam Rekabet Piyasası ................................................................. 8 1.1.2.2 Eksik Rekabet Piyasaları ............................................................. 9 1.1.2.2.1Tekel Piyasaları ..................................................................... 10 1.1.2.2.1.1Monopol ......................................................................... 11 1.1.2.2.1.2Monopson: Alıcı Tekeli .................................................. 12 1.1.2.2.1.3Ġkili/Ġki Yanlı Tekel ........................................................ 12 1.1.2.2.1.4Tekelci Rekabet Piyasası ................................................. 13 1.1.2.2.2Oligopol Piyasalar ................................................................. 14 1.1.2.2.3Oligopson Piyasalar .............................................................. 17 1.1.2.2.4Düopol-Düopson Piyasalar .................................................... 17 1.1.3 Ölçek Ekonomileri Kavramı ............................................................ 18 1.1.4 Kapsam Ekonomileri Kavramı ........................................................ 18 1.1.5 Sermayenin MerkezileĢmesi ve YoğunlaĢması ................................ 19 1.1.6 Yatay, Dikey ve Çapraz Entegrasyon (BirleĢme) ............................. 21 1.1.7 Yakınsama (YöneĢme = Convergence) ............................................ 22 1.2 Temel Medya Kavramları ...................................................................... 23 1.2.1 Medya Kavramı ............................................................................... 23 1.2.2 Yazılı ve Görsel Medya Kavramları ................................................ 24 1.2.3 Elektronik Medya Kavramı ............................................................. 25 1.2.4 Kitle Medyası Kavramı ................................................................... 26 vi 2. 1980 SÜRECĠNDE TÜRK MEDYASININ DÖNÜġÜMÜ ve TÜRK MEDYASININ HOLDĠNGLEġME SÜRECĠ .............................................. 29 2.1 1980 Sürecinde Türk Medyasının DönüĢümü ......................................... 29 2.1.1 1980 Öncesi Durum ......................................................................... 29 2.1.1.1 Ġlk ĠĢadamı Gazete Sahipleri ..................................................... 30 2.1.1.1.1Safa Kılıçlıoğlu ..................................................................... 30 2.1.1.1.2Habib Edip Törehan .............................................................. 31 2.1.1.1.3Kemal Uzan .......................................................................... 31 2.1.1.1.4Malik Yolaç .......................................................................... 31 2.1.2 12 Eylül Müdahalesi ve Müdahale Sonrası Süreç ............................ 32 2.1.2.1 24 Ocak Kararları ..................................................................... 33 2.1.2.2 12 Eylül Askerî Müdahalesi ...................................................... 34 2.1.2.3 1982 Halkoylaması ve 1983 Seçimleri ...................................... 35 2.2 Türk Medyasının HoldingleĢme Süreci .................................................. 37 2.2.1 1980 Sonrası Gazete Sahipleri ......................................................... 38 2.2.1.1 Ticari ve Sınaî Kökten Gelen Gazete Sahipleri ......................... 38 2.2.1.1.1Asil Nadir .............................................................................. 38 2.2.1.1.2Aydın Doğan ......................................................................... 39 2.2.1.1.3Diğerleri ................................................................................ 40 2.2.1.2 Gazeteci Kökenli Gazete Sahipleri ............................................ 40 2.2.1.2.1Erol Simavi ........................................................................... 41 2.2.1.2.2Haldun Simavi ...................................................................... 43 2.2.1.2.3Kemal Ilıcak .......................................................................... 43 2.2.1.2.4Dinç Bilgin ............................................................................ 45 2.2.2 Radyo ve Televizyonlarda