Pictogram 6 | december 2006/januari 2007 Pioneering Software in the 1960s Jan Kraak [email protected] Fotografie: J. Kraak Van 2 tot en met 4 november 2006 vond de conferentie Pioneering Software in the 1960s in Germany, The Netherlands and Belgium1 plaats in het Centrum voor Wiskunde en Informatica (CWI) te Amsterdam. Organisator was computerhistori- beginning. Historians are wary of nu de industrie en vooral de firma cus Gerard Alberts. Eerder, in ja- claims of novelty, and they take a Microsoft bepaalt ‘wat goed voor nuari 2000, was er in het Techniek close, critical look at ‘revolutions’ ons is’. Een ander voorbeeld is de Museum in Delft een symposium (which really aren’t what they used ‘overwinning’ van het TCP/IP-pro- over de Nederlandse computer- to be). In computing, in particular, tocol op de OSI-protocollen in geschiedenis met een nogal nos- there’s always a revolution; some- 1989, die het begin markeert van talgisch karakter2. Dit was een times, it’s a big revolution, some- de zegetocht van internet4. Enz. wetenschappelijke conferentie. times a small one. When you go Het is de taak van computerhisto- De meeste bezoekers waren pio- back five years later to see how rici om deze omslagen waardevrij niers die op een zakelijke manier the revolution turned out, you find te beschrijven. over hun vroegere werk vertelden, that it has been postponed or can- al gingen ze smakelijke anekdotes celed owing to technical difficul- niet uit de weg. Daarnaast waren ties. It’s not that there is nothing ALGOL 60 er jonge beoefenaars van weten- new under the sun. Of course the- De eerste lezingen gingen over schapsgeschiedenis, de jongste re is. The question is what’s new ALGOL 60 en ALGOL 68. Daar- was begin twintig. about it. […]”3. mee konden ‘academici wiskunde praten tegen de computer’, om Historisch besef Paradigma verschuivingen Alberts te citeren. Frans Kruseman Veel pioniers hadden een mooie Mahoney is beïnvloed door Tho- Aretz sprak met bewondering noot academische carrière achter de mas S. Kuhn: de auteur van ‘The over de eerste ALGOL 60-com- rug. Neem bijvoorbeeld de uit- structure of scientific revolutions piler gemaakt door Dijkstra en 1 Pioneering Software in the 1960s, drukkelijk aanwezige Gerhard – a paradigma shift in the history Zonneveld, voor de Electrologica www.cwi.nl/events/2006/pioneer. Goos, emeritus hoogleraar Infor- of science’. Volgens Kuhn ontwik- X1-computer. 2 J. Kraak, Een dag temidden van com- matica in Karlsruhe, die zijn stuk- kelt wetenschap zich niet gelei- Allerlei kennis, die studenten puterpioniers, Pictogram april 2000.Pic- ken ondertekent met Prof. em. Dr. delijk langs logische banen, maar compilerbouw tegenwoordig krij- togramartikelen staan ook op internet, Dr. hc. G. Goos. Pas aan het einde vinden er soms onverwachte kan- gen onderwezen, bestond nog www.rug.nl/rc/organisatie/ van de conferentie besefte ik dat telingen van inzicht plaats. De niet. De compiler moest in 4000 pictogram. de eminente, maar bescheiden, computergeschiedenis is er daar woorden geheugen passen: te- 3 M.S. Mahoney, The Web of Learning, wetenschapshistoricus Michael S. ook vol van. genwoordig bijna ondenkbaar. www.princeton.edu/~mike/ Mahoney van de Princeton Univer- Vroeger ontwierpen bijvoorbeeld Het werk begon in november articles/weboflearning/ sity in ons midden was geweest. internationale comités van infor- 1959 en al in augustus 1960 werk- weboflearning.html. Over historisch besef schrijft hij: “It matici programmeertalen, zoals te de compiler. Dijkstra en Zonne- 4 J. Kraak, De ontwikkeling van datacom- disposed me to look through and ALGOL 60 en ALGOL 68, en gra- veld hadden eerder afgesproken, municatie – de aansluiting op internet en beyond the hype that has surroun- fische software zoals het Graphi- dat ze zich pas zouden scheren > e-mail, Pictogram oktober 2005. ded computers almost from the cal Kernel System (GKS), terwijl als de compiler klaar was. Zonne- 13 Pictogram 6 | december 2006/januari 2007 > veld deed dat, maar Dijkstra zou minder naar de aanbevelingen van de rest van zijn leven een baard informatici luisterden. blijven dragen. Edsger Dijkstra Kruseman Aretz was betrokken bij Zeker in de jaren zestig had Eds- de bouw van een ALGOL 60-com- ger W. Dijkstra veel invloed. Ik piler voor de snellere X8, waarbij schreef daar al over bij zijn overlij- van de X1-compiler werd uitge- den in 200310. Na het maken van gaan. In 2003 publiceerde hij de de eerste ALGOL-compiler, ont- broncode van de X1-compiler: zo- wikkelde hij zich steeds verder in wel de machine code als een wer- Cornelis Koster, één van de theoretische richting. Programma 5 kende versie in PASCAL . auteurs van ALGOL 68 correctheid werd zijn hoofdthe- ma. Dijkstra werd verafgood, ook In 1964 kreeg de Rijksuniversiteit der orthogonaliteit. Vanwege de op deze conferentie waarde zijn Frans Kruseman Aretz Groningen een Telefunken TR4 ontoegankelijkheid van het defi- geest nog rond. 6 7 reconstrueerde de eerste met ALGOL 60 . Pas vanaf dát niërende rapport heeft ALGOL 68 Ik vroeg Kruseman Aretz enigszins ALGOL-compiler moment konden gebruikers zelf- veel weerstand opgeroepen. En- tartend of er in de door Dijkstra ge- standig rekenen op een computer. kele leden van het ontwerpcomité maakte ALGOL-compiler fouten Het deed - dacht ik - oud-Telefun- distantieerden zich er van, waar- zaten. Of was Dijkstra onfeilbaar? kenmedewerker Rüdiger Wiehle onder Niklaus Wirth die later de Lachend antwoordde hij: “Dijkstra wel goed toen ik de zogeheten bekende programmeertaal PAS- was niet onfeilbaar, zeker niet in post mortem-dump van de TR4- CAL ontwierp. het begin.” De ALGOL-compi- compiler roemde. Daarmee kon je ler liep soms stuk op het skippen snel een fout in de programmaver- Aan het einde van de jaren zeven- van commentaar, maar, voegde werking opsporen. Je hoefde niet tig werd ALGOL 68 in Groningen Kruseman Aretz er aan toe: “Ver- lang te puzzelen, zoals zelfs tegen- geïntroduceerd door Kees van der geet niet dat het maken ervan een woordig soms nog nodig is. Laan, die van het MC kwam. RC- grootse prestatie was”. In 1970 programmeerde ik de eer- medewerker Johan Kelders heeft Adrienne van den Boogaard hield ste versie van het grafiekenpro- in ALGOL 68 geprogrammeerd. een boeiende lezing over de ont- gramma KOMPLOT8 in ALGOL Hij maakte bijvoorbeeld de KOM- wikkeling van zijn denken. Ze 60, met aanroepen van plotpro- PLOT-interface, waarmee gemak- groeide op in Groningen en pro- cedures die oorspronkelijk waren kelijk grafieken vanuit ALGOL 68 moveerde in 1998 bij de vakgroep ontworpen voor de X1-compiler. waren te maken. Wetenschaps- en Technologiedy- noot In het huidige KOMPLOT herin- ALGOL 68 heeft nooit ingang ge- namica van de Universiteit van neren bepaalde constructies nog vonden in Groningen. Toenter- Amsterdam. Thans is ze docent 5 F.E.J. Kruseman Aretz, The Dijkstra-Zon- aan die X1-plotprocedures. tijd wisten we dat nog niet, maar Geschiedenis van de Techniek aan neveld ALGOL 60 compiler for the Elec- achteraf blijkt dat de taal vrijwel de TUDelft. Na de lezing vroeg trologica X1, CWI report SEN-N0301, ALGOL 68 nergens praktisch is toegepast, Van den Boogaard zich af: “Ben ik 2003, op internet. Na ALGOL 60 begon een interna- behalve dan misschien door en- niet te hagiografisch geweest?”. 6 J. Kraak, Het Rekencentrum aan de tionaal comité aan een opvolger, kele informatici. Cornelis H.A. Ze noemde ook Dijkstra’s vrees Grote Appelstraat (1964-1972), Picto- later ALGOL 68 genoemd. Het (Kees) Koster, één van de auteurs om fouten te maken. Ik hoop dat gram april 2002. Mathematisch Centrum (MC) in van het ALGOL 68 rapport, merk- Adrienne ooit nog eens een mooie 7 De geschiedenis van het Rekencentrum Amsterdam, de voorloper van het te op: “Op het MC heerste toen biografie over Dijkstra schrijft. RUGroningen, www.rug.nl/rc/ CWI, speelde een belangrijke rol. de geest dat als iets bruikbaar is, organisatie/rc/geschiedenis. Directeur Adriaan van Wijngaar- dat het dan niet academisch is. Willem van der Poel 8 KOMPLOT, www.rug.nl/rc/hpcv/ den was de grote stimulator. Voor Omdat veel MC-ers nog een aca- De ZEBRA was de eerste compu- 11 visualisation/komplot. hem was taalontwerp een plezie- demische carrière moesten ma- ter van de RUG in 1959 . Vroe- 9 C.H.A. Koster, The Making of ALGOL 68, rig, intellectueel spel. Gerard Al- ken, investeerde het MC zo veel ger spraken oudere collega’s, die 9 www.cs.ru.nl/~kees/home/ berts, die is gepromoveerd op het in ALGOL 68.” er nog mee hadden gewerkt, met papers/psi96.pdf. gebruik van wiskundige modellen Achteraf kan men zich de vraag ontzag over ontwerper Van der 10 J. Kraak, E.W. Dijkstra (1930-2002), Pic- na WO II, werkt momentaal aan stellen of de theoretische bena- Poel. Het deed me genoegen hem togram oktober 2002. zijn biografie. Alberts hield een dering van het invloedrijke MC te ontmoeten. Hij stelde zich voor 11 J. Kraak, Pioniers van de ZEBRA – de lezing over hem. heeft bijgedragen aan de toen- met een monter: “Willem van der eerste computer van Groningen, Picto- ALGOL 68 bevat belangrijke idee- malige kloof tussen informatici en Poel”. Eind 2006 wordt hij tachtig, gram februari 2001. en voor computertalen, waaron- mensen van de praktijk, die steeds maar hij is nog steeds de ‘whiz kid’ 14 Pictogram 6 | december 2006/januari 2007 Adrienne van den Boogaard spreekt over Edsger W. Dijkstra Ponsmachine in Amsterdams computermuseum die hij altijd al was. Onder de le- ouderde apparatuur of program- zingen was hij op een laptop aan matuur. Over een sterk voorbeeld het programmeren. Rond 1961 daarvan ging de lezing van Sandra werkte oud RC-medewerker Leo Mols, een jonge Belgische die de van der Weele bij hem op het Dr.