KOLEKTIVNE PRAKSE I FOTOGRAFIJA COLLECTIVE PRACTICES AND PHOTOGRAPHY | 2018 KOLEKTIVNE PRAKSE I FOTOGRAFIJA COLLECTIVE PRACTICES AND PHOTOGRAPHY | 2018 07 20 27 40 53 65 73 83 91 102 109 134 Slađana Petrović Varagić i Miroslav Karić Kolektivne prakse i fotografija Collective Practices and Photography Dejan Sretenović „Pred jednim zidom“ ‘In Front of a Wall’ Andrea Palašti Fotografija kao dokument u udruženoj jugoslovenskoj umetničkoj praksi The Photograph as a Document in the Collective Yugoslav Art Practice Iva Prosoli Nekoliko primjera udruženog i vaninstitucionalnog fotografskog djelovanja u Hrvatskoj od 1960-ih do danas Several Examples of Collective Non-institutional Photography Initiatives in Croatia from the 1960's to Today Miha Colner Foto-izdavaštvo u Sloveniji Photo-publishing in Slovenia Milica Lapčević Prespektive kolektivizma The Perspectives of Collectivity Izložba Kolektivne prakse i fotografija u regionu – Fotodokumenti / The exhibition Collective Practices and Photography in the Region – Photodocuments, 2017 Peter Rauch foto / photo: Milan Kralj Kolektivne prakse i fotograja Collective Practices and Photography Sladana Petrovic Varagic i Miroslav Karic 7 Publikacija Kolektivne prakse i fotografija, priređena i objavljena u okviru projekta Fotodokumenti, nastavak je istraživanja fenomena kolektivizma na regionalnoj fotografskoj sceni, koje je započeto 2017. godine istoimenom izložbom i stručnim skupom, realizovanim u okviru programa Galerije Artget u Kulturnom centru Beograda. Predstavljajući relevantne aktere u domenu fotografske produkcije, izdavaštva, projektnih incijativa na polju edukacije, zaštite i arhiviranja fotografskog nasleđa, kolonija i festivala, izložba i prateći diskurzivni program su otvorili niz tema kao što su povodi vaninstitucionalnih vidova kolektiviteta i strategije zajedničkog rada. Raz- ličiti oblici privremenog ili trajnijeg karaktera udruživanja umetnika, kroz istoriju se pokazalo, nastajali su u trenucima krize umetnosti ili turbulent- nih okolnosti na širem društveno-političkom planu, i proizilazili su iz nuž- nosti preispitavnja kako postojećih konvencija umetničkog sistema i praksi tako i redefinisanja pozicije umetnikâ prema stvarnosti koja ih okružuje. Takođe, fenomen kolektiva će uvek za polazište imati svest o odustajanju od ideje individualnog autora u korist formiranja mikro zajednice koju po- vezuju bilo određene zajedničke vrednosti, senzibiliteti, estetski stavovi, ideološki programi, metodologije rada ili vrlo pragmatični razlozi i moguć- nosti za stvaranje i korišćenje zajedničkih produkcionih resursa. 8 U okviru avangardnih pokreta desila se, verovatno, i najznačajnija pojava kolektivizma u modernoj istoriji, počev od futurizma, dadaizma, nadrealiz- ma i sličnih srodnih pravaca. Andre Mason je nadrealizam tumačio kao „kolektivno iskustvo individualizma“, a grupa ili kolektiv se još u nadreal- izmu doživljavala ne samo kao alat za zajedničko delovanje, već kao pro- stor komunkacije i međusobne razmene. Prema Johenu Netu u okviru pariskog nadrealizma grupa se pojavljuje kao izvesni „socijalni organ kroz koji se uspostavlja nova relacija umetnika prema društvu čije se vrednosti iz temelja osporavaju“1. 1 Sretenović, Dejan, Urnebesni kliker: umetnost i politi- U prvoj polovini 20. veka dolazi do pojave razli- ka beogradskog nadrealizma, Beograd, 2016, str. 18 čitih kolektiva koji su imali ozbiljnije političke ciljeve sa namerom da se uspostavi kolektivno autorstvo (konstruktivisti, muralisti, socrealisti i dr.). U okviru modernizma, umetnici okupljeni u ko- lektive nastojali su da deluju u skladu sa marksističkom ideologijom sa ci- ljem da „potvrde svoju prirodu, ljudsku zajednicu i društveno biće“. Nešto kasnije, konceptualna umetnost se zasniva na kritici visokog modernizma koji su zastupali modernistički kritičari poput Grinberga, koji umetničko delo posmatra kao rezultat originalnog stvaralačkog izraza indivudualnog umetnika stvaraoca, a koji prema njemu predstavlja nosioca umetničkih promena. Međutim, kolektivne umetničke prakse nastale nakon moderniz- ma bile su suočene sa neuspešnom realizacijom utopijskih namera istorijskih avangardi i imale su 2 Stimson, Blejk i Šolet, Gregori, Kolektivizam posle zadatak da iznova istraže kolektivitet kao deo modernizma : umetnost društvene uobrazilje posle 1945. stvaralačkog procesa. Prema Stimsonu i Šoletu, godine, Beograd, 2010, str. 8 modernistički kolektivizam je imao neraskidivu vezu „sa većim izmom, većim idealom koji je 3 „Kako je jednom prilikom istaknuo umjetnik Mladen prertpeo neuspeh – komunizmom – i bio je pri- Stilinović, koji je od 1975. do 1979. djelovao u sklopu moran da se od njega udalji“.2 U periodu posle neformalne Grupe šestorice autora, koja je afirmirala žanr modernizma nastaje niz kolektiva širom sveta, a „izložbe-akcije” u različitim alternativnim prostorima, neoavangardne i postavangardne umetničke temeljna razlika između kolektiva i grupa sedamdesetih prakse od Evrope, Japana, Amerike, Kube, Mek- godina i onih suvremenih jest različita ekonomija užitka sika obnavljale su kolektivitet kao vid autorstva. zajedničkog rada i razina birokratizacije. Nekadašnje Grupe nastale u ovom periodu nisu u potpunos- mjesto užitka danas je zamijenio pokušaj njegove ti izražavale kolektivizam, kao meru sopstvene administracije. Dok su se kolektivna tijela ranije prirodnim autonomije3 i najčešće su primenjivale metod- putem osipala kada je užitak zajedničkog rada jenjavao, ologiju pokreta (Fluksus, Neodada, Situacionis- izazov koji je danas pred nama mamac je vlastite tička internacionala, Letristička internacionala, institucionalizacije.“ vidi u: Dević, Ana, „Kritizirati, naplatiti, Međunarodni pokret za imažističi Bauhaus - uživati zahvalnost“, u Transversal (The Post-Yugoslavian MIBI, KoBrA i dr.) ili istraživačkih kolaborativnih condition of Institutional Critique), 2007. centara (Ansambl kritičke umetnosti - CAE i sl.). http://eipcp.net/transversal/0208/devic/hr (pristupljeno: Konceptualni umetnik je u samoj grupi prona- 15.10.2018) 9 lazio autorefleksivni objekt istraživanja, analize i dijaloga, pa su grupe po- put Art & Language i OHO imale za cilj razaranje modernističke autonomi- je sveta umetnosti. Kolektivitet u oblasti fotografije se može pratiti od pronalaska samog me- dija fotografije. Od kraja 19. veka u Americi i Velikoj Britaniji osnivaju se društva fotografa piktorijalista. Bratstvo vezanog 4 Bratstvo vezanog kruga osnovao je Henri Pič Robinson kruga4 se 1892. godine odvaja se od Kraljev- sa sedištem u Londonu sa ciljem odvajanja fotografije skog društva fotografa u Londonu, a 1902. godi- kao umetničke discipline od nauke. Članovi ovog bratstva ne Alfred Štiglic, Alvin Langdon Kobern i Edvard bili su Frenk Satklif, Frederik Evans, Pol Martin, Alfed Štejhen su osnovali grupu Foto-secesija5 kao jed- Štiglic, Alvin Langdon Kobern. no od poslednjih i najvažnijih udruženja piktori- jalista koje je pokrenulo i časopis Camera Work. 5 Članovi grupe Foto-secesija su bili i Fred Holand Dej, Demokratizacijom fotografskog medija širom Klarens H. Vajt, Gertruda Kejzibir, Frenk Judžin i drugi. Evrope nastaju foto klubovi, fotografska društva i savezi koji su imali značajnu ulogu u razvoju foto amaterizma i edukacije na polju fotografije. U okvirma avangardnih pokreta kolektivna umetnička delovanja u polju fotografije prisutna su još od eksperimenata nadrealista kojima je u fokusu pažnje bila fotografija kao medij koji poseduje potencijal da stvarnost opaža nesvesno, da „beleži“ ono što je ljudskom čulu vida nevidljvo i da omogući prostor za različite proizvoljnosti. O jednom od tih eksperimena- ta piše i istoričar umetnosti Dejan Sretenović u autorskom tekstu za ovu publikaciju elaborirajući primer kolektivnog rada beogradske grupe nad- realista pod nazivom „Pred jednim zidom. Simulacija paranojačkog delirij- uma interpretacije“ objavljenom u trećem broju časopisa Nadrealizam danas i ovde (1932). Zahvaljujući tehničkom kapacitetu fotografije i njene mogućnosti da funkcioniše kao multpila slika pomenuto delo sačinjeno od šest simulakruma nastalih individualnim interpretacijama jedne foto- grafije ostaje, ističe Sretenović, u mnogo čemu specifično čak i za dotada- šnja nadrealistička istraživanja psihičkih stanja, pronalazaka tehnika i me- toda za „oslobođenje jezika iz okova logičke misli“ i kolektivnog kreativ- nog rada. U drugim neevropskim kontekstima, u istom periodu, određene fotograf- ske grupe okuplja zanimanje za tehničku stranu medija fotografije, pa se tako fotografska grupa f/646 osnovana u Kalifor- 6 Grupu f/64 su osnovali Edvard Veston, Anselm Adams niji 1932. godine zalagala za načelo „čiste foto- i Imodžen Kaningem, a ostali članovi su bili Vilard Van grafije“, za formu i preciznost fotografske slike. Dajk, Džon Pol Edvards. Samo ime, ova grupa je dobila prema najma- 10 njem otvoru blende, kojim se postiže maksimalna dubinska oštrina foto- grafije, bez manipulcije negativa ili naknadnog retuširanja. Američko tr- žište između dva rata je bilo uslovljeno snažnim uticajem komercijalizma, i američki fotografi su zavideći evropskim kolegama, slobodnim da ekspe- rimentišu i istražuju u okviru medija fotografije, uglavnom udruživanja za- snivali na tehnološkoj i vrlo formalnoj osnovi. U radovima grupe američkih fotografa koji su nastaliu okviru socijalno-političkog projekta Uprava za zaštitu farmi koji je inicirao američki predsednik Ruzvelt, napravljeni su fotografski zapisi o američkom životu između 1935. i 1944. godine sa ciljem prevazilaženja posledica ekonomske krize u SAD. Nastalo je 270.000 negativa7 koje kara- 7 Jedinstvena