DİN FELSEFESİ İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI PROF. DR. RECEP ALPYAĞIL İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ 2 İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI DİN FELSEFESİ PROF. DR. RECEP ALPYAĞIL 3 4 ÖNSÖZ Düşünen her insanı, “nihai niçin sorusu” olan, “niçin evren yok değil de var?” sorusu bir cevaba zorlar. Bu soru, onu bütünler diğer büyük soruların da başlangıcında yer alır: “Varlığın nihai nedeni olarak, bir Tanrı var mıdır? O’nun varlığı kanıtlanabilir mi? Eğer varsa, O nasıl bir şeydir? O’nun hakkında anlamlı olarak nasıl konuşabiliriz? Evrendeki kötülüğün kaynağı nedir? Ölümden sonra bir yaşam mümkün müdür? …” Bu sorular dizisi, daha tarihsel olanlara doğru ilerler: “İman ve akıl arasında ne türden bir ilişki vardır? Mucizeler mümkün müdür? Ahlakın dini bir önemi var mıdır? Din ve bilim arasında ne türden bir bağ vardır? …?, …?” Öyle zannediyoruz ki bütün bu sorular, düşünen insanlar var olduğu müddetçe önemini koruyacaktır. Bugün, anılan sorunları, sistematik bir şekilde kendine konu edinen branşa din felsefesi adı veriliyor. Yukarıda yer alan sorular oldukça hayatidir. Sorular bu kadar hayati olunca, bütün akademik mesaisi bunlarla ilgili olan din felsefesinin önemi de o ölçüde artmaktadır. Gerek bilimde gerekse felsefede yaşanan gelişmeler onun bu önemini sadece daha da artıracak görünmektedir. Açıkçası günümüzde din felsefesi, denebilirse eğer “altın çağını”, kimilerine göre de “Rönesans’ını” yaşıyor. Özellikle İngilizce konuşulan dünyada, din felsefesine dair yoğun bir entelektüel ortam var: çok sayıda din felsefesi ekolü, bu ekollerin periyodik yayınları, yıllık konferansları ve yine bunlar hakkında yapılan sayısız akademik tez var. Bunların görece popülerliğinden bile söz etmek mümkün. Buna paralel olarak ülkemizde de din felsefesi her zaman önemini korumuş bir disiplindir. Bazen din felsefesi adı altında bazen de kelam ve ilahiyat gibi başka adlar altında yapılmış olsa da o bir konu ve problem alanı olarak sürekli var olmuştur. Prof. Dr. Recep Alpyağıl 5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ........................................................................................................................... 5 İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... 6 KISALTMALAR ......................................................................................................... 10 1. DİN FELSEFESİNE GİRİŞ ..................................................................................... 11 1.1. Nedir Din Felsefesi? .............................................................................................. 16 1.2. Din Felsefesinin Tarihçesi ve Türkiye’de Din Felsefesi ....................................... 18 1.3. Felsefi Teoloji, Kelam ve Din Felsefesi İlişkileri ................................................. 20 1.4. Türkçede Din Felsefesine Giriş Kitapları .............................................................. 22 2. DİNÎ EPİSTEMOLOJİ ............................................................................................. 34 2.1. Dinî Epistemolojide Delilcilik ............................................................................... 41 2.1.1. “İstidlal/Tefekkür Yoluyla Bilgi Edinme” .................................................. 41 2.1.2. İnanç Ahlakı ................................................................................................ 43 2.2. Dinî Epistemolojide İmancılık (Fideizm) .............................................................. 45 2.2.1. Radikal Fideizm .......................................................................................... 46 2.2.2. Ölçülü Fideizm ............................................................................................ 48 3. DİNÎ EPİSTEMOLOJİDE FİDEİST OLAN BAZI FİLOZOFLAR ........................ 54 3.1. B. Pascal ve Bahis Teorisi ..................................................................................... 59 3.2. William James ve İnanma İradesi .......................................................................... 62 3.3. Dini Epistemolojide Wittgensteincı Fideizm ve ‘Gramer Olarak Teoloji’ ........... 64 4. TANRI’NIN VARLIĞI HAKKINDA DELİLLER (DOĞAL TEOLOJİ) ................ 77 4.1. Kozmolojik Delil ................................................................................................... 83 4.1.1. Hudus Delili ................................................................................................ 84 4.1.2. İmkan Delili ................................................................................................ 96 5. TELEOLOJİK DELİL ............................................................................................ 106 5.1. İnayet ve İhtira Delili ........................................................................................... 112 5.2. Analojiye Dayalı Teleolojik Delil ....................................................................... 122 6 5.2.1. Analojiye Dayalı Teleolojik Delile Yapılan Bazı Eleştiriler .................... 126 5.2.2. Teleolojik Delilin Bir Eleştirisi Olarak “Evrim Teorisi” .......................... 132 6. TELEOLOJİK DELİLİN ÇAĞDAŞ VERSİYONLARI ........................................ 137 6.1. Biyolojik Tasarım Delili ...................................................................................... 142 6.2. Kozmik Tasarım Delili ........................................................................................ 149 7. ONTOLOJİK DELİL VE DİNİ TECRÜBE DELİLİ ............................................ 161 7.1. Ontolojik Delil ..................................................................................................... 166 7.2. Dini Tecrübe Delili .............................................................................................. 171 7.2.1. Dini Tecrübenin Yapısı ............................................................................. 172 7.2.2. Bir Delil Olarak Dini Tecrübe ................................................................... 175 7.2.3. Dini Tecrübe Deliline Dönük Bazı Eleştiriler ........................................... 181 7.3. Tanrı’nın Varlığına İlişkin Delillere Yönelik Genel Bir Değerlendirme ............ 187 8. TANRI TASAVVURLARI VE DİN DİLİ ............................................................ 193 8.1. Tanrı Tasavvurları ............................................................................................... 198 8.1.1. Teizm ......................................................................................................... 198 8.1.2. Deizm ........................................................................................................ 200 8.1.3. Panteizm .................................................................................................... 204 8.1.4. Pan-enteizm ............................................................................................... 207 8.2. Din Dili ................................................................................................................ 210 8.2.1. Teşbih ve Tenzih ....................................................................................... 210 8.2.2. Teşbih ve Tenzihin Tevhidi ...................................................................... 214 9. İLAHİ SIFATLAR VE TEİZMİN TUTARLILIĞI ............................................... 230 9.1. Vahdet Sıfatı ve Tanrı’nın Basitliği .................................................................... 235 9.2. Kudret Sıfatı ve Ona İlişkin Bazı Meseleler ........................................................ 238 9.3. İlim Sıfatı ve İnsan Hürriyeti ............................................................................... 241 9.4. Tanrı ve Zaman .................................................................................................... 250 10. KÖTÜLÜK PROBLEMİ ...................................................................................... 261 7 10.1. İslam Düşüncesinde Sorunun Şekillenişi .......................................................... 266 10.1.1. Mutezile: Hüsn ve Kubh ......................................................................... 266 10.1.2. İbn Sina: Adem-i Kemal ......................................................................... 279 10.1.3. Gazali: Mümkün Alemlerin En İyisi ....................................................... 286 10.1.4. Kur’an’da Şerr Meselesi ve Kur’an’î Bir Teodisenin İmkanı ................. 288 10.2. Çağdaş Batı Din Felsefesinde Kötülük Problemi ve Bazı Teodiseler ............... 291 10.2.1. Mantıksal Kötülük Problemi ve “Özgür İrade Savunması” (Alvin Plantinga) ........................................................................................................................ 291 10.2.2. Delilci Kötülük Problemi ve “Ruh-Yapma Teodisesi” (J. Hick / R. Swiburne) ........................................................................................................................ 293 11. DİN VE BİLİM İLİŞKİLERİ ............................................................................... 305 11.1. İslam ve Bilim ................................................................................................... 310 11.2. Modern Dönmede Bilginin İslamileştirilmesi Projesi ....................................... 313 11.3. Çağdaş Batı Din Felsefesinde Din ve Bilim İlişkileri: Ian G. Barbour Örneği . 318 11.3.1. İki Düşman Olarak Din ve Bilim ............................................................ 319 11.3.2.