NATIONAAL PARK ZUID-KENNEMERLAND Een inventarisatie van de bekende cultuurhistorische en aardkundige waarden aangevuld met kennis van diverse experts uit het gebied Colofon SCENH-rapport cultuurhistorie Opdrachtgever: Overlegorgaan Nationaal Park Zuid-Kennemerland, mevr. F. van Diepen Titel: Nationaal Park Zuid-Kennemerland. Een inventarisatie van de bekende cultuurhistorische en aardkundige waarden aangevuld met kennis van experts uit het gebied. Status: Definitief Datum: 18 januari 2008 Projectnummer: 06P085 Auteur: drs. M. Visser-Poldervaart Illustraties: Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland, tenzij anders vermeld Met Dhr. C. Allan, dhr. W. Bosman, dhr. C. van Deursen, dhr. R. van Eerden, dhr. H. medewerking Grootegoed, dhr. B. Koene, dhr. A. Molenaar, dhr. J. Morren, dhr. T. Nieuwenhuizen, dhr. van: A. Numan, dhr. B. Oosterop, dhr. K. van Oostrum, dhr. R. Pols, dhr. W. Post, dhr. M. Purmer, dhr. P. Schevenhoven, dhr. T. van Spanje, dhr. K. Voskamp, mevr. M. Wilmink, dhr. H. Wijkhuizen en dhr. P. Zonneveld Projectgroep: Mevr. L. Baron (Stichting Historisch Santpoort), Mevr. M. Kuipers (PWN/voorzitter), mevr. J. Patijn (Stichting Ons Bloemendaal), mevr. J. van der Vegte (Natuurmonumenten), mevr. M. Visser-Poldervaart (Cultureel Erfgoed Noord-Holland) © Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland, Haarlem, 2008 Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgevers. Het Steunpunt aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit de toepassing van de adviezen of het gebruik van de resultaten van dit onderzoek. Stichting Cultureel Erfgoed Noord-Holland Telefoon 023 553 14 98 Postbus 205 Email [email protected] 2000 AE Haarlem Internet www.cultureelerfgoednh.nl 2 INHOUDSOPGAVE Inleiding ........................................................................................................................... 5 Analyse ............................................................................................................................ 6 e 5000 voor Christus – 7 eeuw na Christus ........................................................................ 6 e e 8 – 15 eeuw na Christus ..............................................................................................6 e e 16 – 18 eeuw na Christus ............................................................................................6 e 19 eeuw – 1970 ..........................................................................................................7 1970 – heden ..............................................................................................................7 Cultuurhistorische waarden in het Nationaal Park Zuid-Kennemerland ............................ 9 Aardkundige waarden, invloed van de natuur / geologie ........................................................ 9 De eerste bewoning van het gebied en andere archeologische resten .................................... 10 Bewoning en gebruik vanaf de late ijzertijd tot de vroege middeleeuwen ............................... 11 Gebruik van het gebied in de middeleeuwen ...................................................................... 12 Bestuur van het gebied .................................................................................................. 12 Jacht in de duinen ......................................................................................................... 14 Neolithicum ............................................................................................................... 14 Vanaf de middeleeuwen .............................................................................................. 14 Buitenplaatsen in de binnenduinrand ................................................................................ 15 Van buitenplaats naar villawijk ..................................................................................... 16 Delfstoffen in de duinen ................................................................................................. 16 Zanderij .................................................................................................................... 16 Schelpenwinning ........................................................................................................ 17 Waterwinning ............................................................................................................ 17 Bosbouw ...................................................................................................................... 18 Visserij ........................................................................................................................ 18 Ontginningen in de duinen .............................................................................................. 18 Aardappelteelt ........................................................................................................... 19 Ziekenhuizen en sanatoria .............................................................................................. 20 De Zeeweg ................................................................................................................... 20 Resten van militaire activiteiten ....................................................................................... 20 Franse tijd ................................................................................................................. 21 1813 - 1940 .............................................................................................................. 21 Tweede Wereldoorlog .................................................................................................. 21 Na 1945 .................................................................................................................... 22 Natuurontwikkeling en cultuurhistorie ............................................................................... 22 Aanbevelingen ................................................................................................................ 24 Onderzoek ................................................................................................................. 24 Beheer ...................................................................................................................... 24 Beleving .................................................................................................................... 25 Lacunes en onderzoeksvragen ......................................................................................... 26 Lacunes: ................................................................................................................... 26 Onderzoeksvragen: .................................................................................................... 26 Bijlagen .......................................................................................................................... 27 Bijlage 1: Bronnenlijst .................................................................................................... 28 Literatuur en kaartmateriaal ........................................................................................ 28 Met medewerking van ................................................................................................. 28 Medewerking tijdens de workshops van: ........................................................................ 28 Bijlage 2: Matrix ........................................................................................................... 30 3 Bijlage 3: Uitleg bij de Matrix .......................................................................................... 31 Bijlage 4: Achtergrond gegevens (extra literatuur per onderwerp) ........................................ 32 Bijlage 5: Restanten van hofsteden/buitenplaatsen ............................................................ 39 Santpoort-Zuid .......................................................................................................... 39 Santpoort-Noord ........................................................................................................ 40 Driehuis .................................................................................................................... 40 Bijlage 6: Kaart met cultuurhistorische waarden ................................................................ 44 Bijlage 7: Catalogus bij de kaart ...................................................................................... 45 4 INLEIDING In opdracht van het Overlegorgaan van het Nationaal Park Zuid-Kennemerland heeft het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland in 2004 de bekende cultuurhistorische waarden1 binnen de grenzen van het park verzameld. Op deze manier is een verzameling van gegevens ontstaan die specifiek betrekking had op het gebied van het Nationaal Park. Deze inventarisatie mondde uit in een rapportage met bijbehorend kaartmateriaal, dat in december 2004 beschikbaar kwam2. De rapportage bestaat uit een beschrijving van de ontwikkelingsgeschiedenis van het park en een catalogus van bekende, nog bestaande cultuurhistorische waarden in het park. De catalogus correspondeert met het kaartmateriaal, waarop de waarden in het gebied gelokaliseerd zijn. Het Nationaal Park Zuid-Kennemerland is gelegen in het zuidwestelijke deel van de provincie Noord-Holland. Het park bestaat voornamelijk uit duinen en strekt zich uit van het zuidelijke