401 NOWE Tom 3 1 Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2003 Wieki stare i nowe Tom 3 Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 2125 I NOWE Tam 1 pod redakcją Idziego Panica i Marii W. Wanatowicz Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego W Katowice 2003 Redaktor serii: Historia Maria W. Wanatowicz Recenzenci Tomasz Falęcki Joanna Rostropowicz Treść Wstęp................................................................................................................7 Rafał Butor: Źródła numizmatyczne w badaniach nad problematyką pro­ pagandy politycznej Decymusa Klodiusza Albina 9 Przemysław Dyrlaga: Diadumenianus Augustus w propagandzie cesarza Makryna w okresie walki o władzę z Elagabalem (16 maja-8 czer­ wca 2i8 roku).........................................................................................20 Agata A. Kluczek: Władca wobec kryzysu państwa. Portret polityczny cesarza Galliena jako element propagandy imperialnej w III wieku........................................................................................................ 27 Idzi Panic: „Item in Cula sunt XL mansi, de ąuibus...” Uwagi na temat kategorii osad wymienionych w Liber fundationis episcopatus Wratislaviensis................................................................................... 44 Małgorzata Gorczyńska: Lęki i niepokoje na kartach kalendarzy polskich z drugiej połowy XVIII wieku......................................................... 54 Dariusz Rolnik: Michał Zaleski - moralne dylematy targowiczanina. O postawie politycznej marszałka konfederacji targowickiej woje­ wództwa brzesko-litewskiego w latach 1788-1793 ..................... 90 Lumfr Dokoupil: K poćatkum ćeskeho dćjepisectvi ve Slezsku (Opavsky pobyt Yincence Praska v letech 1883-1895)................................ 109 Andrea Pokludovś: Predstavitele źidovskeho Bildungsburgertum v Morav- ske Ostrave v letech 1890-1910 ..................................................... 118 6 Treść Krzysztof Nowak: Karola Jungi drogi i bezdroża polityczne. .136 Zbigniew Hojka: Zjednoczenie Zawodowe Polskie, Narodowe Stronnic­ two Robotników i Narodowa Partia Robotnicza na Górnym Śląsku wobec powstań i plebiscytu.............................................................157 Małgorzata Ujdak-Mendel: Samorząd miejski w II Rzeczypospolitej. Zarys problematyki prawno-ustrojowej, politycznej i gospodarczej 185 Anna Glimos-Nadgórska: Prawa i obowiązki nauczycieli szkół pow­ szechnych województwa śląskiego. Pragmatyka nauczycielska 1922-1939 .......................................................................................... 211 Nina Pavelćikova: Pokusy o reśeni tzv. romske otazky v Ćeskosloven- sku w letech 1960-1975 ................................................................ 228 Summary ..................................................................................................244 Zusammenfassung . 245 Wstęp Kolejny - trzeci już - tom Wieków starych i nowych, wielotomowego wydawnic­ twa Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego, zawiera 13 artykułów, obejmujących okres od starożytności aż do czasów współczesnych. Wyszły one spod pióra zarówno pracowników Instytutu, jak i historyków z innych ośrodków, akademickich - zarówno polskich, jak i zagranicznych. Publikację otwierają trzy teksty dotyczące dziejów Imperium Romanum w dobie jego kryzysu, w III wieku p.n.e. Ich autorzy - Rafał Butora, Przemysław Dyriaga i Aga­ ta A. Kluczek - opisują różne aspekty zabiegów propagandowych podejmowanych przez cesarzy rzymskich, których celem było umocnienie ich pozycji politycznej wobec reszty społeczeństwa Cesarstwa. Czasy średniowieczne reprezentuje tym razem tylko jeden artykuł. Idzi Panic pod­ jął próbę ustalenia kryteriów, jakimi kierowali się urzędnicy kancelarii biskupów wro­ cławskich przy umieszczaniu określonej miejscowości w spisie dziesięcin, które wierni tej diecezji mieli uiszczać na rzecz biskupów wrocławskich. W epokę nowożytną wprowadza nas tekst Małgorzaty Gorczyńskiej, poświęco­ ny analizie treści kalendarzy polskich pod kątem różnego rodzaju oczekiwań kata­ stroficznych ówczesnego społeczeństwa polskiego w związku z zagrożeniem utraty przez Polskę wolności. Z artykułem tym koresponduje tekst Dariusza Rolnika na temat postawy politycznej jednego z czołowych przedstawicieli obozu targowickiego, mar­ szałka konfederacji targowickiej województwa brzesko-litewskiego Michała Zaleskiego. Schyłek czasów nowożytnych reprezentują teksty naszych współpracowników z Uniwersytetu Śląskiego w Ostrawie (Republika Czeska), a mianowicie Lumfra Do- koupila oraz Andrei Pokludovej. L. Dokoupil podjął próbę zaznajomienia polskiego czytelnika z działalnością naukową Vinzenca Praska, faktycznego prekursora cze­ skiej historiografii na dawnym Śląsku Austriackim, natomiast A. Pokludova przed­ stawiła zakres i formy udziału żydowskiej części społeczeństwa [Morawskiej] Ostra­ wy w władzach miejskich. Najwięcej miejsca zajmują w niniejszym tomie artykuły, których autorzy zajmują się historią dwudziestowieczną. Tę część publikacji otwiera tekst Krzysztofa Nowa­ ka, poświęcony analizie działalności politycznej Karola Jungi, jednego z najwybitniej­ szych polskich działaczy mniejszościowych w Czechosłowacji w okresie międzywo­ jennym, czołowego polityka Związku Śląskich Katolików w ĆSR. Z kolei Zbigniew 8 Wstęp Rojka przedstawi! kulisy powołania do życia oraz formy działalności polskich naro­ dowych organizacji robotniczych i reprezentujących je partii i stronnictw w okresie powstań i plebiscytu. Małgorzata Ujdak-Mendel natomiast przedstawiła najważniej­ sze aspekty dotyczące samorządowości miejskiej II Rzeczypospolitej, przede wszyst­ kim obejmujące problematykę prawno-ustrojową, polityczną i gospodarczą. Anna Glimos-Nadgórska poddała analizie prawa i obowiązki nauczycieli szkół powszech­ nych województwa śląskiego wiatach 1922-1939. Całość publikacji zamyka tekst Niny Pavelćikovej. Czeska badaczka przedsta­ wiła kulisy zabiegów władz czechosłowackich o unormowanie położenia bardzo licz­ nej grupy społeczności romskiej wCSSR wiatach 1960-1975. Wszystkie zaprezentowane w tomie artykuły dotyczą kwestii słabo dotychczas naświetlonych w historiografii. Idzi Panic Maria Wanda Wanatowicz Rafał Butor Źródła numizmatyczne w badaniach nad problematyką propagandy politycznej Decymusa Klodiusza Albina Lata 193-197 to bardzo ciekawy, a zarazem tragiczny okres w dziejach Rzymu. Po zamordowaniu ostatniego przedstawiciela dynastii Antoninów - Kommodusa oraz po krótkim panowaniu Publiusza Helwiusza Pertynaksa do rywalizacji o tron cesarski stanęło czterech kandydatów: Marek Dydiusz Julian, Lucjusz Septymiusz Sewer, Gajusz Pescenniusz Niger oraz Decymus Klodiusz Albin. Ostatecznie ze zmagań tych zwycięsko wyszedł Septymiusz Sewer, ale okupione zostało to wojną domową, która spowodowała straty w ludziach oraz zniszczenia zarówno na wschodzie (wojna z Pescenniuszem Nigrem), jak i zachodzie Imperium (wojna z Klodiuszem Albinem). Spośród wymienionych pretendentów jedynie Septymiusz Sewer docze­ kał się żywego zainteresowania badaczy1, natomiast trzej pozostali konku­ renci do władzy nie wywołali wśród historyków takiego zaangażowania ba­ dawczego, jak założyciel dynastii Sewerów2. Na szczególną uwagę zasługuje 1 Nie sposób tutaj wymienić licznych prac poświęconych Septymiuszowi Sewerowi, odwołać się można zatem do bibliografii, którą podaje A. R. B i r 1 e y: The African Emperor Septimius Severus. London 1988, s. 208-211, 258-273. 2 Z najważniejszych: I.M. Ferrero: La caracterización de Didio Juliano en la Histo­ ria Augusta. In: Symbolae Ludovico Mitxelena Septuagenario Oblatae. Vasco Veleia 1985, s. 295-306; J. B. Lean i ng: Didius Julianus and his Biographer. „Latomus” 1989, Vol. 48, s. 548-565; M. Platnauer: On the Date of the Defeat of C. Pescennius Niger at Issus. JRS 1918, Vol. 8, s. 146-153; A. Harrer: The Chronology of the Revolt of Pescennius Niger. JRS 1920, Vol. 10, s. 155-168; G. M. Bersanetti: Sulla guerra fra Settimio Severo e Pescennio Nigro in Erodiano. „Rivista di filologia e di istruzione classica” (nowa seria) 1938, T. 16, s. 257-364; Tenże: Su Pescennio Nigro. „Aegyptus” 1949, T. 29, s. 76-90; C. Quagliozzi: Caio Pescennio Nigro e la grande crisi dell ‘Impero nel IIIsecolo. Roma 1991; C. E. Van Sickle: The Legal Statusof Clodius Albinus in the Years 193-196. 10 Rafał Butor zwłaszcza Klodiusz Albin. Z punktu widzenia prawa był on jedynie ceza­ rem (przy auguście - Septymiuszu Sewerze)3. Po wrogim wystąpieniu Sewera przeciwko swojemu zastępcy Albin został co prawda obwołany przez swo­ ich żołnierzy augustem, ale zabrakło już formalnej decyzji senatu legitymi­ zującej jego władzę4, co czyni go uzurpatorem. Pamiętać jednak należy, że było tak jedynie z prawnego punktu widzenia, który z praktyką miał niewiele wspólnego. Chcąc zdobyć władzę w Imperium Romanum należało zatem przekonać do siebie jak największą liczbę obywateli, zwłaszcza tych służących w woj­ sku. Celowi temu miała służyć propaganda polityczna prowadzona przez wszystkich kandydatów do cesarskiej purpury. Jedną z najważniejszych kategorii źródeł pomocnych w badaniach nad ideologią i propagandą polityczną są monety. Ich rola jest o tyle istotna, że są zabytkami pochodzącymi z danej epoki, nie dotyczy ich więc problem znany ze źródeł narracyjnych, a polegający na istnieniu niekiedy znacznej perspektywy czasowej między opisywanymi wydarzeniami a wytworzeniem źródła. Nie należy też zapominać, że monety doskonale nadawały się do roz­ przestrzeniania promowanych przez władzę treści politycznych z racji tego, że docierały do wszystkich mieszkańców