JAN DZIĘGIELEWSKI O TOLERANCJĘ DLA ZDOMINOWANYCH Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV WARSZAWA 1986 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Okładką projektowała Ewa Gierach Redaktor Jacek Twardowski Redaktor techniczny Anna Grzegorowska Korektor Anna Ciach © Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1986 WSTĘP W życiu europejskich społeczeństw feudalnych sprawy wyz­ naniowe zajmowały poczesne miejsce. Rzeczpospolita Polska nie była pod tym względem wyjątkiem1, chociaż bez wszelkich wąt­ pliwości posiadała także w tej dziedzinie swą wyraźną specyfikę. Z jednej więc strony „fenomen polskiej tolerancji", a z drugiej — proces szybkiej rekatolizacji społeczeństwa szlacheckiego w wa­ runkach państwa wielonarodowościowego i wielowyznaniowego przyciągały uwagę historyków i to nie tylko polskich. Mimo ist­ nienia wielu prac poświęconych problematyce religijno-wyzna- niowej w XVI i XVII stuleciu wciąż nie posiadamy całościowego jej obrazu, a co gorsza — obiegowe, niejako „podręcznikowe" oceny wydają się niekiedy aż nazbyt uproszczone lub nawet znie­ kształcające rzeczywistość historyczną. Na taki stan rzeczy wpłynęło wiele czynników, przede wszy­ stkim stronniczość, szczególnie jaskrawa u wcześniejszych ba­ daczy, przejawiająca się zarówno w wyborze problematyki ba­ dawczej, jak i w interpretacji oraz ocenie faktów. Historycy związani w okresie międzywojennym z czaso­ pismem „Reformacja w Polsce" („szkoła laicka")2 oraz historycy marksistowscy także nie ustrzegli się jednostronności, skupiając swe zainteresowania badawcze prawie wyłącznie na ideologii bra­ ci polskich, propagandzie wyznaniowej i szkolnictwie innowier­ czym. Dopuszczano się przy tym często zabiegu metodologicznie 1 W różnego rodzaju pracach ciągle spotykamy się ze stwierdzeniami, że reli­ gia wówczas była motorem walki politycznej 1 społecznej, iż istnieje bezpośredni związek między zwycięstwem kontrreformacji w Polsce a upadkiem kultury umy­ słowej i politycznej itp. ' W. Urban, Chłopi wobec reformacji w Małopolsce w drugiej połowie XVI w., Kraków 1959, s. 17. 5 błędnego: stawiano znak równości między pojęciem różnowierczy i postępowy społecznie3. Rzeczywistość historyczna i w tym względzie była bardziej złożona. W pełni doceniając potrzebę dalszego rozwijania badań nad ideologią arian, nad programami i treściami wychowawczymi szkół zarówno różnowierczych, jak i katolickich, nad literaturą polemiczną czy wpływem czynników religijnych na życie arty­ styczne (np. teatr jezuicki, architektura sakralna), uważamy, iż jest koniecznym również, aby podejmowano studia nad polityką wyznaniową państwa i jej wewnętrznymi, jak też międzynarodo­ wymi uwarunkowaniami. Dopiero bowiem rozwinięcie tych badań pozwoli zarówno lepiej poznać zasady i mechanizmy funkcjono­ wania państwa, jak i rozszerzyć wiedzę o przyczynach załamania postawy tolerancyjnej społeczeństwa szlacheckiego. Powszechnie wszak — nie bez racji — uważa się, że właśnie polityka wyzna­ niowa była jednym z głównych czynników przyśpieszających ten proces. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie polityki wyznanio­ wej Rzeczypospolitej w czasach panowania Władysława IV. Na­ leży pamiętać, że w ówczesnym państwie polsko-litewskim jego polityka, zwłaszcza wyznaniowa, uzależniona była nie tylko od władcy, ale także od woli szlacheckich obywateli wyrażonej w u- chwałach sejmikowych oraz w postawie senatu i izby poselskiej. Autor starał się ująć problem polityki wyznaniowej całościowo, tzn. przeprowadzić analizę wzajemnych stosunków państwa i po­ szczególnych kościołów, odtwarzając proces powstawania decyzji o charakterze państwowo-prawnym od akcji propagandowej przez walkę na sejmikach i sejmie do podjęcia konstytucji, wydania wyroku sądowego czy uniwersału królewskiego. Usiłował przy tym uwzględniać w miarę szeroko wewnętrzne i międzynarodo­ we powiązania i uwarunkowania badanych faktów. Z uwagi na rozproszenie materiałów źródłowych i olbrzymie luki w stanie ich zachowania koniecznym było ograniczenie za­ kresu pracy. Przedstawione zostały w niej tylko stosunki między państwem a wyznaniami chrześcijańskimi, których członkowie 3 Por.: S. Herbst. J. Maciszewski, J. Tazbir, Spór nie tylko o totek XVII, „Kultura" 1968. nr 22, s 4 (odpowiedź A. Nowickiemu). mieli bezpośredni wpływ na decyzje polityczne, czyli posiadają­ cymi w swych szeregach szlachtę. Wybór okresu podyktowany został wieloma względami. Czasy panowania Władysława IV obfitowały w wiele ciekawych inicja­ tyw mających na celu zmianę stosunków wyznaniowych w Rze­ czypospolitej. Zmierzały one do ograniczenia rozbieżności o tym charakterze, uznając w nich istotny czynnik osłabiający wewnę­ trzną spoistość państwa i społeczeństwa. Do najważniejszych na­ leżały: „rozmowa przyjacielska" (colloąuium charitativum), pro­ jekt „nowej unii" między prawosławnymi a unitami, projekt usta­ nowienia patriarchatu kijowskiego itp. Równocześnie lata te były ostatnimi, w których konfederacja warszawska okrywała jeszcze wszystkie wyznania chrześcijańskie. Nie ulega przy tym wątpli­ wości, że mimo świetnej pracy Władysława Czaplińskiego Wła­ dysław IV i jego czasy, w której autor poświęcił wiele uwagi koncepcjom polityki wyznaniowej swego bohatera, nasza znajo­ mość stosunków wyznaniowych w latach 1632 - 1648 przedsta­ wia się znacznie gorzej niż w odniesieniu do czasów panowania Zygmunta III czy Batorego *. Cezury chronologiczne rozprawy są nieco szersze niż daty gra­ niczne panowania Władysława IV. Obejmuje ona także bezkró­ lewie po śmierci Zygmunta III z uwagi na to, że okres ten ode­ grał szczególnie ważną rolę w wytyczaniu kierunków polityki przyszłego władcy. Na porządku dziennym bowiem stanęła wów­ czas sprawa potwierdzenia i obwarowania konfederacji warszaw­ skiej po blisko czterdziestopięcioletnim panowaniu króla, uważa­ nego za jej przeciwnika. Praca dzieli się na dwie części. Cezurę wewnętrzną stanowi rok 1635. W pierwszej części, składającej się z dwóch rozdziałów, zastosowano układ chronologiczny. Jako ramy rozdziałów przy­ jęliśmy następujące daty: a) początek bezkrólewia — zakończenie zjazdu elekcyjnego 1632 r.; b) kampania sejmikowa przed sejmem koronacyjnym — ko­ niec sejmu zwyczajnego 1635 r. i rozejm w Sztumskiej Wsi. Uzasadnienie tych granic przedstawiliśmy w odnośnych roz- 6 S. Salmonowicz, O sytuacji prawnej protestantów w Polsce XVI - XVIII w., „Czasopismo Prawno-Historyczne" 1974, t. 26, z. 1, s. 164 - 165. 7 działach. W drugiej części składającej się z trzech rozdziałów zastosowano układ problemowo-chronologiczny. Rozdziały trzeci i czwarty poświęcone zostały omówieniu wzajemnych stosunków: państwo — Kościół katolicki — kościoły protestanckie. Rozdział piąty przedstawia politykę Rzeczypospolitej wobec Kościoła pra­ wosławnego w latach 1635 - 1648. Podział taki podyktowany został względami merytorycznymi. Odmiennie bowiem kształtował się po roku 1635 stosunek prze­ ważającej części społeczeństwa szlacheckiego, a także Władysła­ wa IV, wobec dysydentów, odmiennie wobec dyzunitów. Kościół prawosławny cały czas cieszył się w miarę pełną tolerancją, na­ tomiast w polityce wobec dysydentów wyróżnić można dwa okre­ sy: „nietolerancyjny" (1635-1643) i „ireniczny" (1643-1648), w którym król, występując z projektami pogodzenia chrześcijan, dowodził swej tolerancyjności. Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej w latach 1632 - 1648 nie mają zbyt bogatej literatury. Najpełniejszy ich obraz zawie­ ra wspomniana wyżej monografia Czaplińskiego. Znaczną war­ tość posiadają syntezy i monografie poświęcone dziejom poszcze­ gólnych kościołów, szczególnie prawosławnego. Jakkolwiek są one w większości przestarzałe i dalekie od bezstronności, zawierają jednak wiele materiału faktograficznego, cennego z uwagi na nie­ dostępność źródeł, które stanowiły ich podstawę. Niektórym pro­ blemom szczegółowym, jak np. akcja dysydentów podczas bez­ królewia, sprawa rakowska, colloquium charitativum itp., poświę­ cono sporo miejsca w pracach omawiających różne dziedziny polityki wewnętrznej i zagranicznej5, w biografiach wybitnych mężów stanu 6, w odrębnych artykułach i większych rozprawach 7. » Szczególnie: W. Czapliński, Polska a Prusy i Brandenburgia za Władysła­ wa IV, Wrocław 1947; tenże, Władysław IV wobec wojny 30-letniej, Kraków 1937; W. Czermak, Planu wojny tureckiej Władysława IV, Kraków 1895; A. Szelągowski, Rozkład Rzeszy i Polska za panowania Władysława IV, Kraków 1907. • W. Czapliński, Władysław IV i jego czasy, Warszawa 1972; L. Kubala, Jerzy Ossoliński, Warszawa 1924; H. Wisner, „Krzysztof II Radziwiłł" (maszynopis pracy doktorskiej w BIH UW). ' Najważniejsze: E. Piszcz, „Geneza i przebieg toruńskiego «ColIoquium Charita- tivum» za Władysława IV w 1645 r." (maszynopis pracy doktorskiej w BKUD: J. Tazbir, Zaotada ariańskiej „stolicy", OiRwP 1961, t. 6; H. Wisner, Rozróżnieni w wierze. Szkice z dziejów Rzeczypospolitej schyłku XVI i połowy XVII mleku. Warszawa 1982; tenże, Sejmiki litewskie i kwestia wyznaniowa 1611 -1648, OiRwP 1978, t. 23. 8 Opracowania te były autorowi szczególnie pomocne do pozna­ nia tła polityczno-społecznego wydarzeń oraz ich wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań. Dla lepszego zrozumienia zmian w świadomości szlachty, wyrażających się wzmacnianiem się więzi wyznaniowych i niechęci do innowierców, posłużyły studia poświęcone staropolskiej tolerancji, propagandzie religijnej itp.8 Z materiałów źródłowych, które stanowią podstawę niniejszej pracy, największą wartość miały: 1. Źródła sejmikowe oraz sejmowe o charakterze instytucjo­ nalnym (legacje, instrukcje poselskie, konstytucje) i relacyjnym (diariusze). Są one niezbędne,