______________________________________________________________________ UNIVERZITET UMETNOSTI U BEOGRADU Interdisciplinarne studije Teorija umetnosti i medija Doktorska disertacija: Alternativne umetničke i kulturalne prakse: slučaj poznosocijalističke Jugoslavije Autor: Vanja Milovanović Mentor: dr Miodrag Šuvaković, redovni profesor Beograd, februar 2016. ______________________________________________________________________ Sadržaj: UVOD ......................................................................................................................................... 6 A KONTEKST ISTRAŽIVANJA ................................................................................................ 15 I SLUČAJ KONTEKSTA SOCIJALISTIČKE JUGOSLAVIJE ............................................. 16 I 1 Koncept samoupravnog socijalizma i realni socijalizam ................................................ 16 I 2 Državni koncept osamdesetih XX veka: pozni socijalizam ili postsocijalizam .............. 21 I 3 Postsocijalizam i tranzicija .............................................................................................. 28 I 4 Pozni socijalizam kao umetnički kontekst ...................................................................... 32 II SLUČAJ DISKURSA SOCIJALISTIČKE JUGOSLAVIJE ............................................... 39 II 1 Konstrukcije diskursa o kulturalnom identitetu Jugoslavije .......................................... 39 II 2 Populistički koncepti Jugoslavije ................................................................................... 51 II 3 Popularna kultura kao vid konstrukcije identiteta .......................................................... 57 II 4 Teorija hibridnih identiteta ............................................................................................. 63 B TEORIJA ALTERNATIVE ..................................................................................................... 69 III DEFINISANJE ALTERNATIVNE KULTURE ................................................................ 70 III 1 Močnikov koncept ideologije ....................................................................................... 70 III 2 Subjekt alternative ........................................................................................................ 74 III 3 Žižekov koncept ideologije ........................................................................................... 80 3.1 Tipovi ideologije ......................................................................................................... 84 3.2 Cinizam ....................................................................................................................... 86 III 4 Ideologija alternativne kulture ...................................................................................... 90 4.1 Teorija o alternativi ..................................................................................................... 90 4.2 Alternativa i avangarda ............................................................................................... 98 III 5 Instrument interpretacije u alternativnim praksama ................................................... 108 5.1.1 Teorija preterane identifikacije – nadidentifikacije ............................................... 109 2 5.2 Identifikacija sa sistemom – alternativa kao potkultura ........................................... 122 C ANALITIKA ALTERNATIVE ............................................................................................. 132 IV PRETERANA IDENTIFIKACIJA – ................................................................................ 133 NADIDENTIFIKACIJA ALTERNATIVNIH KONSTRUKCIJA ........................................ 133 IV 1 Preterana identifikacija kulturalnog konteksta – imenovanje kulturalnog pravca ...... 134 IV 2 Telo alternative kao alegorija socijalističkom ............................................................ 140 IV 3 Maskiranje u alternativi – alternativa sa ženskim upisom .......................................... 145 V IDENTIFIKACIJA U POLJU IDEOLOGIJE .................................................................... 150 V 1 Pank ideologija u Jugoslaviji kao deo alternativne kulture.......................................... 151 V 2 Novi talas u Jugoslaviji kao deo alternativne kulture .................................................. 158 VI OTVORENI IDENTITETI POTKULTURA .................................................................... 161 VI 1 Alternativna konstrukcija kao sinteza tekstualnog – muzičkog – vizuelnog .............. 163 VI 2 Otvoreni identiteti – tip ’alternativna buka’ ............................................................... 167 VI 3 Alternativna kultura kao naslednik ’tradicije’ ............................................................ 171 VII IDENTITETI SIMULAKRUMI POPULARNE KULTURE .......................................... 173 VII 1 Alternativa kao margina mainstream popularne kulture ........................................... 175 VII 2 Modernistički pogled ’unutar’ društvene alternative ................................................ 180 VII 3 Problemi sa masovnom kulturom .............................................................................. 187 D VIII ZAKLJUČAK ................................................................................................................. 193 Literatura ................................................................................................................................ 197 Prilog 1 ................................................................................................................................... 208 Prilog 2 ................................................................................................................................... 217 Biografija autora ..................................................................................................................... 218 3 Rezime: Alternativne umetničke i kulturalne prakse: slučaj poznosocijalističke Jugoslavije Cilj rada Alternativne umetničke i kulturalne prakse: slučaj poznosocijalističke Jugoslavije je ukazivanje na značaj alternativne kulture u političkom, društvenom, umetničkom i kulturalnom području socijalističke Jugoslavije osamdesetih godina XX veka. Alternativa je kulturalna manifestacija, koja ispoljava realan odraz društvenog stanja u vladajućem sistemu. Termin alternativa je izveden prema iščitavanju kontekstualnih okvira i diskurzivnih konstrukcija u poznosocijalističkoj samoupravnoj državi ’bratstva i jedinstva’. U radu sam istakla ideju da se alternativna kultura, kao kulturalna konstrukcija društva, formira na ’početku-kraja’ velikih ideologija. Osamdesete godine XX veka u Jugoslaviji bile su vreme preispitivanja političkih, društvenih, kulturalnih konstrukcija sistema. Urušavanje samoupravnog socijalističkog koncepta, dovelo je do stanja dezorijentisanosti među društvenim pojedincima i do njihovog slobodnijeg samostalnog organizovanja u potkulturalne formacije. Društvo sistema je, u poznom socijalizmu, postalo društvo svesno ideološke konstruisanosti. Društveni pojedinci su, usled toga, izbegavali upis vladajuće ideologije, te se samostalno formulisali i izveli kulturalnu konstrukciju alternative. Alternativna kultura se tumači kao potkulturalna manifestacija koja ima ideologiju, a čija uloga je ’imenovanje’ individua u pojedince društva, subjekte alternative. U radu je ukazano na paralelu između alternative kao kulturalne, i avangarde kao umetničke odrednice. Naime, kao što su avangardne prakse bile odraz preispitivanja umetničke autonomnosti i formiranja veze između umetnosti i društva, tako je alternativa podrazumevala brisanje granica između političko-društvenog i kulturalnog konteksta. Praksama alternativne kulture su označene realne konture društvenog i političkog stanja u poznosocijalističkoj Jugoslaviji. U ostvarenjima alternative je izražena kritika sistema i političko-društvenih prilika. Instrument izvođenja kritike u praksama alternative bio je mehanizam preterane identifikacije sa sistemom, ali i mehanizam identifikovanja sa ideologijom i njenim konstrukcijama. U sferi alternativne kulture nastaju novi društveni i (pot)kulturalni koncepti. Zato je alternativa imala odlike konstruktora realnog ciničnog kulturalnog upisa u poljuljanom poznosocijalističkom kontekstu Jugoslavije. Ključne reči: alternativa, ideologija, identitet, potkultura, (preterana)/identifikacija, pozni socijalizam, koncept samoupravnosti; 4 Summary: Alternative art and cultural practices: the case of the late socialist period in Yugoslavia The aim of the paper Alternative art and cultural practices: the case of the late socialist period in Yugoslavia is to show the importance of alternative culture in the political, social, artistic and cultural areas of socialist Yugoslavia in the eighties. The alternative movement is a cultural display, which reflects a realistic perception of the social situation in the governing system. The term alternative is made with respect to the reading frame of contextual and discursive structure in a late socialistic self-management state of “brotherhood and unity”. In this paper, I am pointing out the idea that the alternative culture, as cultural construction of the society, forms at the 'beginning-end' of great ideologies. The eighties in Yugoslavia were the time of reevaluation of the political, social and cultural parts of the system. The downfall of the socialistic self-management concept, has led to a sense of disorientation