Pod redakcją Joanny Potaczek Rzeszów 2020 2 WIELOKULTUROWE DZIEDZICTWO EUROREGIONU KARPACKIEGO NA PRZESTRZENI WIEKÓW Pod redakcją Joanny Potaczek Rzeszów 2020 Recenzja Dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS Skład, łamanie tekstu i przygotowanie do druku Artur Górecki Korekta Artur Górecki Pomysł okładki i opracowanie graficzne Artur Górecki Na okładce rozeta karpacka z chałupy z Dąbrówki (1681 r.), znajdującej się w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. Wydawca TRADYCJA Sp. z o.o. ul. Trembeckiego 11A 35-234 Rzeszów, na zlecenie Fundacji Centrum Dialogu Między Religiami i Narodami. Biuro (sprawy wydawnicze i zamówienia): Redakcja „Podkarpackiej Hi- storii” ul. Fredry 4, pok. 36, 35-959 Rzeszów, tel. 503 597 399, mail: [email protected] ISBN: 978-83-945814-4-2 „Projekt dofinansowany ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich” 4 Spis treści Joanna Potaczek, Wstęp .......................................................................... 4 Witold Grzesik, Zagadnienia związane z ratowaniem zabytków łemkow- skich na przykładzie dzwonnicy w Polanach Surowicznych ..................... 5 Joanna Potaczek, Żydowskie gminy wyznaniowe w Bieszczadach .......... 17 Jacek Koszczan, Dwie narracje z Holokaustu z Dukli i okolic, oczyma Polaków i Żydów .................................................................................. 56 Olena Kozakewycz, Działalność gospodarcza Żydów w Galicji: branża tekstylna i odzieżowa na przełomie XIX i XX wieku ............................... 76 Adam Bartosz, Romowie w Karpatach.................................................. 94 Beata Nawalaniec, Popularyzacja kultury lokalnej i wielokulturowego dziedzictwa Gminy Zarszyn................................................................. 104 Katarzyna Wędrychowicz, Wielokulturowość Podkarpacia na przykładzie „Turków” czyli wielkanocnych straży grobowych w Przeworsku i okolicy .............................................................................................. 122 Grzegorz Oleniacz, Polacy, Rusini, Żydzi i Cyganie na ziemi komańczańskiej .................................................................................. 139 Agata Kozieradzka, Helena Gniewosz z Nowosielec – animatorka edukacji i kultury wśród lokalnej społeczności w okresie międzywojennym................................................................................. 160 Edyta Wilk, Kuchnia łemkowska – oszczędność w każdej dziedzinie życia ................................................................................... 178 Dariusz Fudali, Naczelnicy i ich zastępcy. Przemyskie więzienie w latach 1944-1956, w świetle wytworzonych dokumentów służbowych – wybrane aspekty ............................................................................................... 190 Aneks ................................................................................................. 212 Marianna Jara, Ukraiński stroje tradycyjne ......................................... 213 Grzegorz Oleniacz, O wielokulturowości, o historii, o resocjalizacji… ........................................................................................................... 218 3 Wstęp Zarówno powiat sanocki, jak i całe terytorium Euroregionu Karpackiego to obszar barwny wielokulturowo. Do drugiej wojny światowej żyli tam w koeg- zystencji Rusini, Żydzi, Polacy, Romowie. Druga wojna światowa diametralnie zmieniła mapę etnograficzną tych terenów. Obecnie pragniemy przywrócić wie- dzę o historii i kulturze żyjącej tam niegdyś społeczności. Pragniemy aby ludzie żyjący tu dziś mieli pełną świadomość wielokulturowości tych ziem, by szano- wali wspólną historię, by uczyli się tolerancji dla inności i poszanowania dru- giego człowieka bez względu na jego wyznanie i narodowość. Artykuły zawarte w tej publikacji mają charakter interdyscyplinarny i skie- rowane są do naukowców, regionalistów oraz wszystkich podejmujących badania lub zainteresowanych problematyką wielokulturowości w krajach leżących w ob- rębie Euroregionu Karpackiego. Do wszystkich, którzy w swoich badaniach po- ruszają poszczególne aspekty społeczne, kulturowe, religijne, narodowościowe, zarówno w obrębie swoich nauk, jak i interdyscyplinarnie oraz do ludzi czynnie włączających się w procesy ratowania, odnowy i przywracania pamięci o zabyt- kach tworzących dziedzictwo tego regionu. W publikacji znalazły się również zagadnienia poruszające niezwykle ważny aspekt resocjalizacji przez edukację historyczną osadzonych w zakładach karnych, które to działania odbywają się w ramach projektu naukowo dydaktycz- nego „Edukacja historyczna w służbie resocjalizacji” realizowanego na mocy po- rozumienia Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Rzeszowie i Cen- trum Dialogu Między Religiami i Narodami. Poruszane w publikacji zagadnienia oscylują w obrębie czterech bloków tematycznych: ochrony i wspierania dziedzictwa materialnego i niematerialnego, przywracania pamięci o dziedzictwie historyczno-kulturowym Euroregionu Kar- packiego oraz dziedzictwa materialnego i niematerialnego. Zagadnienia dotyczące wielokulturowości tego regionu zostały ukazane z perspektywy badaczy polskich i zagranicznych, jak również podkreślenia po- wiązań i zależności między nimi. Ich interdyscyplinarny charakter ma za zadanie ukazanie wielokulturowego procesu przemian na badanym terenie, jak również przedstawienie ich przez pryzmat różnorodności społecznej, kulturowej, narodo- wej i religijnej na przestrzeni wieków. Zasadniczym celem wyeksponowanych w niniejszej publikacji zagadnień jest cykliczna wymiana poglądów i doświadczeń naukowców, regionalistów i praktyków prowadzących badania z zakresu poruszanych kwestii. Mają one również za zadanie utworzenie platformy do porównania doświadczeń z perspek- tywy różnych aspektów badań z powyższych dziedzin, stworzenie poszczegól- nym badaczom możliwości zaprezentowania swojego dorobku naukowego oraz szansy nabycia nowych doświadczeń w skali międzynarodowej. Pragniemy aby publikacja te była cykliczna i służyła podsumowaniu, przeglądowi i nakreśleniu kierunków prowadzonych działań. dr Joanna Potaczek Dyrektor Centrum Dialogu Między Religiami i Narodami 4 Witold Grzesik Koordynator społecznego projektu odbudowy dzwonnicy w Polanach Surowicznych, Warszawa ORCID: 0000-0002-1480-7193 Odbudowa greckokatolickiej dzwonnicy w Polanach Surowicznych Dolina dorzecza górnego odcinka rzeki Wisłok to obszar na całej Łemkowszczyźnie najdotkliwiej doświadczony po II wojnie światowej. Spośród 12 wsi, które według spisu cerkiewnego z 1936 roku zamieszki- wało w 5 parafiach 7690 grekokatolików1, tylko jedna (Wisłok Wielki) nie uległa całkowitemu wysiedleniu i jedynie tam do dziś zachował się obiekt sakralnej kultury materialnej (cerkiew pw. św. Onufrego z lat 1850-53 w Wisłoku Dolnym), nie licząc krzyży i kapliczek przydrożnych oraz na- grobków na cmentarzach. Tym większa była motywacja miłośników Beskidu Niskiego do pod- jęcia trudu uratowania dzwonnicy greckokatolickiej w dziś niezamieszka- nej dolinie Polan Surowicznych. Wieś założono w 1543 roku na prawie wołoskim na miejscu wcześniej wykorzystywanym na wypasy przez mieszkańców sąsiedniej Surowicy. Przed II wojną światową była to jedna z większych miejscowości w okolicy. W roku 1936 żyły tu 1004 osoby, w tym 992 grekokatolików 2 . Wieś liczyła wtedy 105 gospodarstw 3 . W roku 1945 większość ludności została wysiedlona na teren sowieckiej Ukrainy, pozostałych 2 lata później w ramach akcji „Wisła” przymusowo relokowano na tereny zachodniej i północnej Polski. Ocalałe budynki mieszkalne i gospodarcze rozebrano. Pozyskany budulec wykorzystali na różne cele mieszkańcy okolicznych polskich wsi. Materiał z cerkwi we- dług przekazów posłużył na budowę domu ludowego w Sieniawie. Na po- zbawionych prawowitych właścicieli polach gospodarował PGR Mosz- czaniec. Obecnie tereny wsi służą hodowli koni i bydła, prowadzonej przez Zakład Doświadczalny w Odrzechowej podległy Instytutowi Zoo- techniki w Krakowie. We wsi od 1981 roku funkcjonuje schronisko tury- styczne Politechniki Warszawskiej znane jako „Chałupa Elektryków”, 1 Szematyzm hreko-katołyckoho duchoweństwa Apostolskoji Administraciji Łem- kowszczyny 1936, nakładem Apostolskiej Administracji Łemkowszczyzny (AAŁ), Lwów 1936, dane z parafii: Wisłok Górny, Wisłok Dolny, Surowica, Polany Suro- wiczne, Tarnawka, Puławy, str. 1-11 i 115-137. 2 Ibidem, s. 128. 3 Mapa WIG 1:100, arkusz Lesko, Wojskowy Instytut Geograficzny, Warszawa 1938. 5 i właśnie z kręgu jego bywalców wywodzą się inicjatorzy odbudowy dzwonnicy. Dzwonnica została wybudowana według cerkiewnych dokumentów ok. 1820 roku, przy cerkwi parafialnej, której najstarsza część (nawa) po- chodzi przypuszczalnie z 1728 roku4. Po wysiedleniu ludności łemkow- skiej w latach 1945-1947 wieża przez ponad 60 lat ulegała powolnej, acz nieuchronnej destrukcji. Pomógł oczywiście w tym człowiek, demontując dach obiektu. Pozbawioną osłony koronę murów z czasem pokryła gruba warstwa humusu. Na początku XXI wieku mury wieńczyły dorodne drzewa, nieomal tak wysokie, jak licząca sobie 9 metrów dzwonnica. Po- łożone przed wojną tynki odpadły, a kamienne ściany z czasem utraciły prymitywną glinianą zaprawę. Kamienie w wielu miejscach były rozpie- rane przez wszędobylską roślinność. Jednym słowem, zapewne kilku dzie- sięcioleci zabrakłoby do całkowitego rozsypania się budowli. W roku 2011 grupa entuzjastów, początkowo z Warszawy i okolic, z czasem także z Krakowa, rozpoczęła prace przy restauracji dzwonnicy. Działania od początku były konsultowane z fachowcami, których udało się zapalić do projektu. Mimo że prace nie były