FILM / NOWE MEDIA / SZTUKI WIZUALNE www.panoptikum.pl Adres do korespondencji: Redakcja „Panoptikum” ul. Wita Stwosza 58/109 80-952 Gdańsk tel. (058) 523 24 50 [email protected] REDAKCJA: Grażyna Świętochowska – redaktor naczelna / [email protected] Monika Bokiniec – [email protected] Grzegorz Fortuna Jr. – [email protected] Pomysł i koncepcja numeru: Pracownia badań produkcyjnych i Nowej Historii Kina UG w składzie: Grze- gorz Fortuna Jr., Joanna Kiedrowska, Paulina Pohl, Piotr Wajda, Krystyna Weiher-Sitkiewicz R ADA NAUKOWA: prof. Krzysztof Kornacki (Uniwersytet Gdański, Polska), prof. Ewa Mazierska (University of Lancashire, UK), prof. Mirosław Przylipiak (Uniwersytet Gdański, Polska), prof. Jerzy Szyłak (Uniwersytet Gdański, Polska), prof. Piotr Zwierzchowski (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Polska) RECENZENCI: • Lyubov Bugayeva (Saint Petersburg University, Rosja) • Lucie Česalkova (Masarykova Univerzita, Czechy) • Konrad Klejsa (Uniwersytet Łódzki, Polska) • Krzysztof Kopczyński (Uniwersytet Warszawski, Polska) • Rafał Koschany (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Polska) • Beata Lisowska (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Polska) • Anna Taszycka (Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Polska) • Constantin Parvulescu (Universitatea de Vest din Timisoara, Rumunia) • Balazs Varga (Eotvos Lorand University, Węgry) Redakcja językowa: Kornelia Farynowska, Grzegorz Fortuna Jr., Martyna Skowron (język angielski) Projekt graficzny, layout i skład: Jacek Michałowski / Grupa 3M / [email protected] Projekt okładki: Marcin Wolski Materiały zdjęciowe udostępnione za zgodą właścicieli praw autorskich. Wydawca: Uniwersytet Gdański (http://cwf.ug.edu.pl/ojs/) Akademickie Centrum Kultury Uniwersytetu Gdańskiego „Alternator” © Copyright by Uniwersytet Gdański Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie w całości lub we fragmentach jakąkolwiek techniką bez pisemnej zgody wydawcy zabronione. ISSN 1730-7775 Ekonomia kina Panoptikum nr 16 (23) 2016 Spis treści Wprowadzenie 6 Anna Wróblewska Production studies w Polsce – stan badań 8 Dział 1. Problemy metodologiczne Marcin Adamczak Instytucja festiwalu filmowego w ekonomii kina 20 Krzysztof Stachowiak Klastry filmowe jako nowy sposób organizacji produkcji audiowizualnej 38 Iwona Morozow Etnografia w badaniach filmu i kultury produkcji 58 Arkadiusz Lewicki Podstawowe formy komunikacji marketingowej dzieła filmowego 67 Dział 2. Ujęcie historyczne Paweł Sitkiewicz Zło konieczne. Dubbing w przedwojennej Polsce 78 Emil Sowiński Produkcja filmu krótkometrażowego w epoce gierkowskiej na przykładzie działalności Wytwórni Filmów Oświatowych 93 Michał Piepiórka Box office, kinocentryzm i polskie kino lat dziewięćdziesiątych 105 Piotr Wajda Czynniki hamujące rozwój skandynawskiego horroru w XX wieku 121 4 spis treści Dział 3. Instytucje i rynki filmowe Artur Majer Ewaluacja aplikacji programu operacyjnego Produkcja filmowa w Polskim Instytucie Sztuki Filmowej 134 Krzysztof Kornacki Milanówek – ziemia obiecana historyków? O podwarszawskim archiwum kina polskiego 151 Grzegorz Fortuna Jr. Pornduction studies. Produkcja i dystrybucja pornografii przed rewolucją cyfrową na przykładzie rynku brytyjskiego 167 Joanna Kiedrowska Zarys historyczny polskich studiów filmów animowanych i ich sytuacja po 1989 roku 178 Dział 4. Case studies Tomasz Żaglewski Era Marvela: wokół ekonomicznej specyfiki funkcjonowania filmowego uniwersum Marvel Studios 192 Ewa Ciszewska Postfilmowa Łódź i spojrzenie turysty. Sposoby wykorzystywania filmowych walorów miasta w przedsięwzięciach biznesowych i niekomercyjnych 205 Paulina Pohl, Krystyna Weiher-Sitkiewicz Jak robić w Polsce filmy, których nikt nie robi? Przypadek Córek Dancingu 228 Grażyna Świętochowska Forget the film, watch the title credits!. Wprowadzenie do czołówki filmowej 244 Varia Helena Draganik Wokół mitu wolności w Internecie 272 Anna Dębowska Reżyseria Robert Redford 289 Jakub Kłeczek Teatralność sztuki wideo – festiwal In Out 2016 306 5 spis treści Panoptikum nr 16 (23) 2016 Ekonomia kina: wprowadzenie Przeważająca część krytyków i badaczy postrzega filmy przede wszystkim jako teksty kultury, które można poddać analizie, ocenić i ewentualnie wpisać do ka- nonu arcydzieł. I choć podejście takie jest wciąż dominującym w badaniach nad filmem, to z całą pewnością nie jest ono jednym sposobem badania kina. Od początków swojego istnienia kino było bowiem silnie uzależnione od wszel- kiego rodzaju uwarunkowań ekonomicznych, społecznych i politycznych – skupie- nie się na tych kwestiach i spojrzenie na film nie jako na autonomiczne dzieło lub tekst kultury, ale jako na produkt powstały w określonych realiach pozwala uzu- pełnić wnioski płynące z badania za pomocą metod tradycyjnego filmoznawstwa i dotrzeć do faktów, które w innym przypadku mogłyby zostać pominięte. Niniejsza publikacja, stanowiąca podsumowanie konferencji Ekonomia kina, zorganizowanej przez Pracownię Badań Produkcyjnych i Nowej Historii Kina Uniwersytetu Gdańskiego, jest zbiorem efektów badań tych aspektów filmu, które nierozerwalnie wiążą się z finansami. W perspektywie tak zarysowanego tematu autorzy, których teksty zostały zebrane w oddanym w Państwa ręce tomie, skupili się zarówno na kwestiach związanych z produkcją i dystrybucją, jak i na tych po- zostających niejako obok kina, ale wpływających na jego funkcjonowanie – jak festiwale, marketing, dubbing czy cenzura. Nakreślone powyżej kwestie wydają się szczególnie istotne w kontekście rozwoju i przeobrażeń współczesnego rynku audiowizualnego, który staje właśnie przed problemem – i szansą jednocześnie – wynikającym z coraz większych możliwości, jakie niesie ze sobą Internet. Niezwykle szczegółowe wprowadzenie do tematu ekonomii kina, zawierające także bibliografię i opis dotychczasowych publikacji związanych z tematem, przy- gotowała Anna Wróblewska w tekście Production studies w Polsce – stan badań. Pozostałe artykuły postanowiliśmy podzielić na kilka działów tematycznych zwią- zanych z przyjmowaną przez autorów perspektywą. W dziale Problemy metodologiczne czytelnicy znajdą tekst Marcina Adam- czaka poświęcony roli festiwalu w ekonomii kina, analizę klastrów filmowych autorstwa Krzysztofa Stachowiaka, artykuł Iwony Morozow opisujący możli- wość wykorzystania metod stosowanych w etnografii przy badaniu filmu i kultury produkcji, a także tekst Arkadiusza Lewickiego, w którym autor przygląda się podstawowym formom komunikacji marketingowej dzieła filmowego. Na sekcję Ujęcie historyczne składają się cztery artykuły opisujące istotne zja- wiska filmowe i okołofilmowe badane z perspektywy Nowej Historii Kina. Paweł Sitkiewicz analizuje rolę i problematykę dubbingu w przedwojennej Polsce, Emil 6 Sowiński przybliża czytelnikom tok produkcji filmu krótkometrażowego w epoce gierkowskiej, Michał Piepiórka opisuje sytuację polskiego kina w latach dziewięć- dziesiątych, a Piotr Wajda – czynniki wpływające na rozwój skandynawskiego horroru w XX wieku. W dziale trzecim, Instytucje i rynki filmowe, Artur Majer rekonstruuje pro- ces ewaluacji wniosków w programie operacyjnym Produkcja filmowa Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej, Krzysztof Kornacki opisuje archiwum kina polskiego w Milanówku, Grzegorz Fortuna przygląda się metodom produkcji i dystrybucji pornografii na rynku brytyjskim, a Joanna Kiedrowska – sytuacji polskich stu- diów filmów animowanych pod 1989 roku. Dział czwarty to szczegółowe analizy poszczególnych przypadków, a więc Case studies. Tekst Tomasza Żaglewskiego traktuje o ekonomicznej specyfice funkcjonowania filmowego uniwersum Marvel Studios, artykuł Ewy Ciszew- skiej poświęcony został sposobom wykorzystania filmowych walorów Łodzi w przedsięwzięciach biznesowych i komercyjnych, praca Pauliny Pohl i Krysty- ny Weiher-Sitkiewicz to szczegółowa analiza produkcji i dystrybucji Córek Dan- cingu, jednego z najciekawszych polskich filmów ostatnich lat, a tekst Grażyny Świętochowskiej skupia się na czołówkach filmowych. Na zakończenie przygotowaliśmy dział Varia, w którym czytelnicy znaj- dą tekst Heleny Draganik poświęcony mitowi wolności w Internecie, artykuł Anny Dębowskiej o Robercie Redfordzie i pracę Jakuba Kłeczka o festiwalu In Out 2016. Mamy wielką nadzieję, że tom, który oddajemy w Państwa ręce, przyczyni się do spopularyzowania badań produkcyjnych i pomoże wskazać nowe drogi badaw- cze wykorzystujące metody Nowej Historii Kina. Redakcja merytoryczna numeru Pracownia Badań Produkcyjnych i Nowej Historii Kina Grzegorz Fortuna Jr. Joanna Kiedrowska Paulina Pohl Piotr Wajda Krystyna Weiher-Sitkiewicz 7 Od redakcji Panoptikum nr 16 (23) 2016 Anna Wróblewska Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Production studies w Polsce – stan badań We wstępie do trzynastego tomu „Images”, poświęconego tematyce produc- tion culture, Marcin Adamczak określa zainspirowane pracami Johna T. Caldwel- la i jego współpracowników badania „kultury produkcji” jako „przyglądanie się złożonym kontekstom produkcyjnym, ekonomicznym, rynkowym, zagadnieniom związanym z planem filmowym i procesem przygotowań do filmu, realiami twór- czości zespołowej, zwyczajami i autorefleksyjnymi narracjami pracowników ekip, zwyczajowo znajdującymi się poza obszarem filmoznawstwa” (Adamczak, 2013, s. 5). Badania z zakresu kultury produkcji filmowej, jeszcze kilka lat temu wyraź- nie w awangardzie, stają się w Polsce coraz popularniejsze. Najlepszym dowodem na to jest popularność konferencji, której efektem jest niniejsza publikacja: bli- sko czterdzieści referatów, dwa dni obrad, równoległe panele. Również podczas II Zjazdu Filmoznawców i Medioznawców