http://dx.doi.org/10.18778/7525-117-3 ADAM MAZURKIEWICZ o polskiej literaturze fantastycznonaukowej lat 1990-2004 uv WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO· ŁÓDŹ 2007 REDAKCJA NAUKOWO-DYDAKTYCZNA "FOLIA LITTERARIA POLONICA" Barbara Bogołębska, Marzena Woźniak-Łabieniec RECENZENT Andrzej Staff REDAKTOR WYDAWNICTWA UŁ Bogusław Pielat REDAKTOR TECHNICZNY Jolanta Kędzierska KOREKTOR Dorota Stępień OKŁADKĘ PROJEKTOWAŁA Barbara Grzejszczak © Copyright by Adam Mazurkiewicz, 2007 Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2007 Wydanie 1. Nakład 200 egz. Ark. druk. 18,0. Papier kI. III, 80 g, 70 x 100 Zam. 156/4122/2007. Cena zł 27,- Drukarnia Uniwersytetu Łódzkiego 90-131 Łódź, ul. Lindleya 8 ISBN 978-83-7525-117-3 Sporządzenie młota na Science Fiction nie było moim zamiarem, toteż negatywny bilans tej książki zaskoczył mnie samego. (Stanisław Lem, Fantastyka i futurologia) Rodzicom Spis treści Wstęp . 7 Wśród nurtów, konwencji, stylów Wprowadzenie. 23 1. Wytyczanie nowych granic gatunku 26 2. Reinterpretacje (pozornie) wyeksploatowanych tematów. 54 3. Między social fiction a fantastyką polityczną . 71 4. "Przyszłość stająca się dziś". O zjawisku tzw. fantastyki bliskiego zasięgu 104 5. O tzw. fantastyce skandalizującej . 116 6. O ludycznym nurcie fantastyki naukowej . 129 7. O grotesce fantastycznonaukowej . 147 Zjawiska osobne Wprowadzenie. 165 1. Spiski Marcina W. 167 2. (Nie)docenione arcydzieło - Marek S. Huberath Gniazdo światów. Wersja jedyna. .. 175 3. Pretendent do (fantastycznego) Parnasu? Rzeczo pisarstwie Jacka Dukaja 192 4. Cyberprzestrzeń po polsku. .. 215 Zakończenie 238 Bibliografia . 251 Nota bibliograficzna 270 Indeks nazw osobowych,tytułów utworów literackich i filmowych. 271 Wstęp Lata dziewięćdziesiąte rozpoczęły się od pełnych nadziei oczekiwań [...] oraz nasi- lających się zapowiedzi nadejścia czegoś odmiennego, wręcz pewnego rodzaju obietnic przełomu [...]. Oczekiwano powstania nowej literatury, wielokrotnie też ogłaszano jej zaistnienie [...]. Skończyło się na pogróżkach, apetytach, przymiarkach, przemiesz- czeniach pojedynczych akcentów, transformacjach połowicznych, retoryce Wielkiej Zmiany [...]. Mieliśmy [...] do czynienia z paradą pozorówl - konstatował z niejaką goryczą Piotr Śliwiński w zbiorze szkiców poświęconym najnowszej poezji. Trudno nie przyznać racji badaczowi, patrzącemu z perspektywy początku nowego wieku na nadzieje związane z ostatnią dekadą minionego i usiłującemu odpowiedziećna pytanie, który z terminów jest bardziej adekwatny w odniesieniu do ówczesnejliteratury - przełom czypowrót2• Zmiany, jakie zaszły w głównym nurcie literatury po roku 1989, odbiły się echem również w fantastyce naukowej, zwłaszcza że bywała ona w latach osiemdziesiątych dość często jedynie pretekstem do snucia rozważań na zgoła niefantastyczne i bardzo współczesne tematy. Znamienny dla lat osiemdziesiątych w polskiej fantastyce był nurt social fiction. Utwory do niego przynależne dawały się czytać jako osadzona w przyszłościowych realiach kryptopolityczna powieść współczesna, badająca granice zniewolenia jednostki przez aparat władzy3. l P. Śliwiński, Przygody z wolnością. Uwagi o poezji współczesnej, Kraków 2002, s.9. 2 Tamże, s. 18-19. 3 Tak rozumiany nurt social fiction zbliża się do koncepcji współcześnie tworzonej powieści historycznej. Według Stanisława Cata-Mackiewicza powieści określane jako "historyczne" są jedynie próbą odtworzenia przeszłości, skazaną na anachronizm. Owa ich cecha wynika z faktu, że wyobraźnia pisarza kreuje przeszłość zwykle jako odpowiednik współczesności twórcy. Niemożliwe zaś jest odtworzenie mentalności czasów, w których została umieszczona fabuła utworu (S. Cat-Mackiewicz, Odeszli 8 Niebagatelną rolę w przemianie oblicza rodzimej fantastyki na- ukowej przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku odegrały liczne tłumaczenia utworów obcych (głównie z anglo- saskiego obszaru językowego) - ukazały one czytelnikowi potencjał tkwiący w science fiction4. Jednocześnie - choć były to utwory najczę- ściej o nikłych walorach artystycznych (jakkolwiek nie brakło pośród nich dzieł dopracowanych warsztatowo i poruszających istotne kwe- stie cywilizacyjne) - wymuszały one na rodzimych twórcach fantasty- ki poszerzenie tematyki prezentowanych czytelnikowi utworów. Traktując science fiction w kategoriach zjawiska kulturowego, na- leży zwrócić uwagę na fakt, że dzięki umieszczonemu w przyszłości czasowi akcji (dotyczy to szczególnie tzw. fantastyki bliskiego zasię- gu), czytelnik zostaje postawiony wobec możliwości zmian społeczno- -cywilizacyjnych, związanych z nadejściem "świata jutra". Innymi słowy, fantastyka naukowa może współkształtować wyobrażenia o przyszłości, uświadamiając zarazem odpowiedzialność współcze- snych za czasy, które dopiero nadejdą5. Tymczasem stan faktyczny (o którym wszak powinniśmy stale pamiętać, jeśli nie chcemy, by rozważania zmieniły się w myślenie życzeniowe) ujawnia rozdźwięk w zmierzch. Wybór pism 1916-1966, Warszawa 1968, s. 57). Mechanizm aktualizacji fabuły - zarówno powieści historycznej, jak i wywodzącej się z kręgu social fiction _ należy do zagadnień związanych ze sferą komunikacji literackiej. Jeśli bowiem przyjąć, że autor (tak jak Paweł Jasienica w eseistycznych utworach prezentujących historię Polski) umieszcza wskazówki interpretacyjne, które odnoszą czytelnika do czasów mu współczesnych, to rolą odbiorcy jest owe sygnały zauważyć i zinterpreto- wać. Prowadzić to może jednak do nieporozumień, skoro "w gorącym roku 1957 nawet w słynnej Krótkiej relacji Las Casasa, dotyczącej wyniszczenia Indian dopatrywano się aktualnych akcentów" (J. Tazbir, Powieść historyczna lustrem współczesności, [w:]tenże, Od Haura do Isaury, Warszawa 1989, s. 160). 4 Aby zobrazować relację edycji rodzimej i obcej fantastyki po roku 1990 podajmy następujące dane dla ostatniej dekady wieku XX: Rok 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 Literatura polska 29 35 15 13 15 22 26 27 15 28 Przekłady 105 140 132 195 271 209 214 223 241 239 (dane opracowano na podstawie corocznych raportów autorstwa Wojciecha Se- deńki dla miesięcznika "Nowa Fantastyka" z lat 1992-2000). Symptomatyczne dla obecności na rynku książki popularnej losy przekładów po- daje (na przykładzie Taboru do Vacares Alistaira MacLeana) Przemysław Czapliński - zob.: P. Czapliński, P. Śliwiński, Literatura polska 1976-1998. Przewodnik po prozie i poezji, Kraków 1999, s. 265-266. 5 Na ten temat zob.: A. Stoff, Czy science fiction może pomóc w rozumieniu rze- czywistości?, [w:]"Metafizyczne" w literaturze współczesnej, red. A. Koss, Lublin 1992, s. 57-77 (zwłaszcza s. 62-63, 65-66). 9 między zamierzonym a zrealizowanym: deklaracjom autorów, pragną- cym tworzyć dzieła, poruszające istotną problematykę, najczęściej nie towarzyszy praktyka pisarska. Wydaje się znamienne, iż twórcy fantastyki naukowej popadają w dwie skrajności: albo kuszą obietnicą technologicznego raju, albo wygłaszają jeremiady na temat piekła, jakie gotuje sobie człowiek nieodpowiedzialnym rozwojem techniki6• W obu zaś przypadkach nad logiką kreacji biorą najczęściej górę odwołania do emocjonalnego stylu lektury. Jednocześnie trudno odmówićscience fiction popularności. Świad- czy o niej nie tylko zorganizowany ruch miłośników tejże literatury (tzw. fandom)7. Znamienna jest również obecność science fiction na stronnicach uznanych magazynów krytycznoliterackich i kulturo- wych: jako przykład przywołajmy marcowy numer "Midraszu" z roku 2004 w całości poświęcony żydowskiej fantastyce naukowej8. 6 Tamże, s. 66. 7 Zjawisko fandomu warte jest bliższych analiz socjologicznychz uwagi na to, że stanowi swoisty fenomen społeczny. Mianem tym zwykło się określać społeczność miłośników, zwykle fantastyki, jako że to oni pierwsi użyli tego terminu. Zdaniem Ulfa Diederichsa (zob.: tenże, Zeitgemiisses - Unzeitgemiisses, [w:] Triwialliteratur, red. G. Schmidt-Henkel i in., Berlin Zachodni 1964, s. 117) pierwszym klubem (korespondencyjnym) miłośników science fiction był założony w roku 1929 Internatio- nal Scientific Association. Stowarzyszenie to miało własny organ prasowy, czasopi- smo "The Time Traveller". Obecnie określane są tym mianem jednak również inne, mniej lub bardziej formalne, stowarzyszenia, np. zwolenników mangi i anime oraz RPG. Jako fandom określa się zwykle ludzi aktywnie uczestniczących w klubach, na konwentach organizowanych przez miłośników fantastyki oraz w internetowych dyskusjach. Jednocześnie zaś, co może prowadzić do pewnych nieporozumień, ten sam termin, pisany wielką literą, jest skróconym określeniem synonimicznym Związku Stowarzyszeń Fandomu Polskiego, tj. ogólnopolskiego związku klubów miłośników fantastyki (za: http://pl.wikipedia.org/wikilFandom). Termin "fandom" nie doczekał się dotychczas polskiego odpowiednika anglojęzycznej nazwy. Zbigniew Fonferko, tłumacz pracy Very Graaf, poświęconej fantastyce amerykańskiej, proponuje termin "klub science fiction" (zob.: V. Graaf, Homo futurus. Analiza współczesnej science fiction, przekł. Z. Fonferko, Warszawa 1975, s. 39), jednak nazwa ta nie została przyjęta. 8 Decyzja o uczynieniu fantastyki tematem numeru jest tym bardziej - w przy- padku "Midraszu" - znacząca, iż pismo to ma charakter społeczno-kulturalnego periodyku o wysokich ambicjach. Wraz ze "Słowem Żydowskim" odgrywa istotną rolę w życiu kulturalnym diaspory Żydów w Polsce. Świadczy o tym dobór tematów do numerów monograficznych (tragedia Holocaustu, współczesne stosunki polsko- -izraelskie, recepcja dokumentów o zbrodni w Jedwabnem, tożsamość Żydów żyjących poza Izraelem). Tematyka artykułów, poświęconych żydowskiej