OSMANLI MECLĠS-Ġ MEBUSANI VE FAALĠYETLERĠ Sibel YAZICI Doktora tezi DanıĢman: Prof. Dr. Ahmet YARAMIġ Mayıs 2018 Afyonkarahisar T.C. AFYON KOCATEPEÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTÜTÜSÜ TARĠH ANABĠLĠM DALI DOKTORA TEZĠ OSMANLI MECLĠS-Ġ MEBUSANI VE FAALĠYETLERĠ (1914-1918) Hazırlayan Sibel Yazıcı DanıĢman Prof. Dr. Ahmet YaramıĢ AFYONKARAHĠSAR 2018 Bu tez çalıĢması 16.SOS.BĠL.03 proje numarası ile Afyon Kocatepe Üniversitesi Bilimsel AraĢtırma Projesi Koordinatörlüğü tarafından desteklenmektedir. YEMĠN METNĠ Doktora tezi olarak sunduğum “Osmanlı Meclis-i Mebusanı ve Faaliyetleri (1914-1918)” adlı çalıĢmasının, tarafımdan bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düĢecek bir yardıma baĢvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilen eserlerden olduğunu, bunlara atıf yapılarak yaralanmıĢ olduğumu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. 11.05.2018 Sibel YAZICI i TEZ JÜRĠSĠ KARARI VE ENSTÜTÜ ONAYI Prof. Dr. Celal DEMĠR MÜDÜR ii ÖZET OSMANLI MECLĠS-Ġ MEBUSANI VE FAALĠYETLERĠ (1914-1918) Sibel YAZICI AFYONKOCATEPEÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ANABĠLĠM DALI Mayıs 2018 DanıĢman: Prof. Dr. Ahmet YaramıĢ Üçüncü Yasama Devresi (1914-1918) Osmanlı Meclis-i Mebusanı‟nın en uzun yasama dönemidir. Meclis-i Mebusan‟ın ağırlığını Türk ve Arap mebuslar oluĢtururken; Ermeni, Rum ve Yahudi mebuslarda parlamentoda görev yapmıĢtır. Meclis-i Mebusan‟ın çalıĢma süresi Birinci Dünya SavaĢı yıllarını kapsamaktadır. Asli görevi yasa yapmak olan Meclis‟te genel olarak savaĢ ile ilgili kanunlar görüĢüldü. Özelllikle muvakkat kanun görüĢmeleri Meclis çalıĢmalarının önemli bir kısmını oluĢturdu. Hükümet tarafından çıkarılan bu kanunların ancak yarıya yakını Meclis‟te görüĢülebildi. Hatta kanunların meclis görüĢmeleri kimi zaman yasama yılı çalıĢmalarının uzamasına neden oldu. Meclis‟in yasama dıĢında bir diğer görevi hükümeti denetlemek olup bunu soru, gensoru, araĢtırma ve soruĢturma önergeleri yoluyla gerçekleĢtirmekteydi. Birinci Dünya SavaĢı‟nın sona ermesi ile birlikte Meclis denetleme görevini oldukça etkin bir Ģekilde yerine getirdi. Hatta savaĢa sebebiyet verdikleri gerekçesiyle Said Halim ve Talat PaĢa Hükümetlerine meclis soruĢturması dahi açıldı. Üçüncü Yasama Devresi Meclisi‟nin çalıĢmalarına 21 Kasım 1918 tarihinde PadiĢah VI. Mehmed Vahdeddin tarafından son verildi. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Birinci Dünya SavaĢı, MeĢrutiyet, Meclis. iii ABSTRACT THE OTTOMAN ASSEMBLY AND ITSACTIVITIES (1914-1918) Sibel YAZICI AFYON KOCATEPE UNIVERSITY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES DEPARTMENT OF HISTORY May 2018 Advisor: Prof. Dr. Ahmet YaramıĢ The activities of the Ottoman Parliament in the period of 1914-1918 are the basic topic of this study. At the end of a long period of two years, the Ottoman Parliament began its activities named as the Third Legislative Council. The Assembly was mainly composed of Turkish and Arab deputies. The Assembly‟s the most important function was legislation. It continued the activities for six legislative years which is the longest legislative period of Constitution. The time when the parliament was open also covered the period of World War I. For this reason the war affected the functioning of the parliament and caused it to have a war parliament appearance. For this reason, many laws were enacted during this period. Most of these laws were provisional ones. The parliamentary negotiations about such laws sometimes led to the extension of the legislative year work. The Assembly also had the duty to supervise the government outside the legislature. The Assembly made this task more effective following the end of World War I. Even the parliamentary inquiry was opened to the governments of the period on the grounds that they caused the war. The Assembly's attitude towards war was the same with the that of the government. The Assembly's acceptance of the invitation to the meeting after the decision to enter the war was considered as a confirmation of the war decision. As a result, the defeat in the war resulted in a multi-fronted opposition. Therefore, the Assembly had to terminate his work on 21 November 1918 due to the decision of termination of the government by the Sultan Vahdettin. Key words: Ottoman State, World War I, Constitutionalism, Assembly. iv ÖNSÖZ Türk demokrasi tarihi açısından MeĢrutiyet, çok sesliliğin ifade edildiği, kuvvetler ayrılığının ortaya çıktığı parlamenter dönemin adıdır. Kanun-ı Esasi‟nin 29 yıl askıda kalması, II. MeĢrutiyet‟in ilkine oranla daha güçlü bir parlamento kurmasına neden oldu. Neticede 1914-1918 Meclis-i Mebusan‟ı MeĢrutiyetin en uzun yasama süresine sahip parlamentosudur. Birinci Dünya SavaĢı devam ederken dahi faaliyetine kesintisiz devam edebildi. MeĢrutiyetin üzerinde çalıĢılma yapılmamıĢ olan bu parlamenter döneminin ele alınması, hem parlamento hemde demokrasi tarihine katkı sağlayacağı düĢünülmüĢtür. ÇalıĢma beĢ bölümden oluĢmaktadır. Ġlk bölüm meclisin açılması ve toplanmasını ele alan seçim sürecidir. Seçim esasları, seçime katılan unsurlar ve ara seçimler bölümün konu baĢlıklarıdır. Ġkinci Bölüm Meclisin açılması ve iĢleyiĢ esasları ile ilgili olup Kanun-ı Esasi ve Dâhili Nizamname esasları çerçevesinde değerlendirildi. ÇalıĢmanın Üçüncü Bölümü Meclis-i Mebusan'da görüĢülen konuları ifade etmektedir. Parlamentonun en önemli iĢlevi yasa yapmak olduğundan baĢta Kanun-ı Esasi değiĢiklikleri, kanun teklifleri, muvakkat kanunlar, bütçe görüĢmeleri ve mebusların izin istekleri bölümde ele alınan konulardır. Parlamentonun önemli iĢlevlerinden bir diğeri hükümetlerin denetlenmesidir. Üçüncü Yasama Devresi boyunca bunların ne ölçüde etkin kullanıldığı Meclis‟e verilen soru, gensoru, meclis araĢtırma ve soruĢturma önergeleri üzerinden ele alınmıĢtır. ÇalıĢmanın BeĢinci Bölümünde Birinci Dünya SavaĢı boyunca faaliyette bulunan parlamentonun savaĢa karĢı tavrı yansıtılmaya çalıĢılır yapılan barıĢ görüĢmeleri ve antlaĢmalar inceme konuları arasındadır. Birinci Dünya SavaĢı'nın sona ermesinden Meclis'in feshine kadar meydana gelen hükümet değiĢiklikleri ve mecliste yaĢanan tartıĢmalar ele alınan konulardır. Ġnceleme yapılan dönemle ilgili ana kaynaklara elden geldiğince ulaĢılmaya çalıĢıldı. Kaynak temininden ziyade elde edilen kaynakların konu kapsamlarını daraltmak kimi zaman çalıĢmayı zorladı. ĠletiĢim çağı kaynak teminine katkı sağlayan bir unsur oldu. Zira çalıĢma yürütüldüğü sırada BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‟nin Ġstanbul dıĢında Ankara‟da hizmet vermeye baĢlamıĢ olması sevindirici bir geliĢmeyken sonraki süreçte arĢivin interaktif hizmet vermeye baĢlaması daha da sevindirici bir geliĢmeydi. Bu nedenle baĢta birim yönetimine ve çalıĢanlarına v araĢtırmacılara sağladıkları destekten dolayı teĢekkür ederim. Döneme ait gazetelerin temin edilmesinde Hakkı Tarık Us ile Ġstanbul BüyükĢehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı‟ndan yararlanıldı. Ayrıca TBMM Kütüphanesi ile Afyon Kocatepe Üniversitesi Kütüphanesi kaynak temininde destek alınan birimler oldu. Katkılarından dolayı kurumlara ve çalıĢanlarına teĢekkür ederim. Diğer taraftan tez çalıĢmama yol gösteren ve katkı sunan baĢta danıĢman hocam Prof. Dr. Ahmet YaramıĢ'a öğrencisi olarak teĢekkürü bir borç biliyorum. Diğer taraftan kaynak temini ve çalıĢmama olan destekleri için Prof. Dr. Ahmet Ali Gazel‟e teĢekkür ederim. Ayrıca bu süreci perde gerisinde verdikleri destekle tamamlamamı sağlayan baĢta anneme, eĢ olarak desteğini daima hissettiğim Prof. Dr. Hakkı Yazıcı‟ya, ayrıca beni yüreklendiren evlatlarım CevĢen, Ceren ve Buğra Eren‟e teĢekkür ediyorum. Sibel YAZICI AFYONKARAHĠSAR 2018 vi ĠÇĠNDEKĠLER YEMĠN METNĠ .......................................................................................................... Ġ TEZ JÜRÜSÜ VE ENSTÜTÜ MÜDÜRLÜĞÜ ONAYI ........................................ ĠĠ ÖZET......................................................................................................................... ĠĠĠ ABSTRACT .............................................................................................................. ĠV ÖNSÖZ ....................................................................................................................... V KISALTMALAR ..................................................................................................... XĠ TABLOLAR ............................................................................................................ XĠĠ GĠRĠġ .......................................................................................................................... 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1914 SEÇĠMLERĠ 1. MECLĠS-Ġ MEBUSAN SEÇĠMLERĠ ................................................................ 10 2. 1914 SEÇĠMLERĠ VE SONUÇLARI ................................................................ 14 2. 1. ARAP MEBUSLAR ...................................................................................... 22 2. 2. GAYRĠMÜSLĠM MEBUSLAR .................................................................... 25 2. 3. ARA SEÇĠMLER .......................................................................................... 32 ĠKĠNCĠ BÖLÜM MECLĠSĠN AÇILMASI VE ÇALIġMASI 1. ÜÇÜNCÜ YASAMA DEVRESĠ MECLĠSĠ’NĠN AÇILMASI......................... 39 1. 1. YASAMA YILLARI ..................................................................................... 40 1.2. RĠYASET DĠVANI ........................................................................................ 44 1. 3.ġUBE VE ENCÜMENLERĠN OLUġTURULMASI ..................................... 50 2. MECLĠSĠN ÇALIġMASI .................................................................................... 52 2. 1. DÂHĠLĠ