Katedra Socjologii Collegium Civitas „Po co pamiętać razem?” Praktyki pamięci a kultura obywatelska kobiet w gminie Stare Juchy i powiecie ełckim Redakcja naukowa Barbara Markowska Warszawa 2010 Raport z badań przeprowadzonych w powiecie ełckim (lipiec 2009) w ramach projek- tu finansowanego przez Trust for Civil Society in Central & Eastern Europe: „Wzmoc- nienie społeczno-obywatelskich umiejętności kobiet w wioskach wielokulturowych w Północno-Wschodniej Polsce”. Kierownik projektu – Andrzej Szpociński (Collegium Civitas) Projekt był realizowany w ramach partnerstwa ze Stowarzyszeniem Tratwa, Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych w Olsztynie, Gminą Stare Juchy, Starostwem Powiato- wym w Ełku i Miastem Gminą Ełk. Autorzy raportu – Jacek Bieliński, Xymena Bukowska, Katarzyna Iwińska, Marcin Jewdoki- mow, Iwona Kamińska, Barbara Markowska, Monika Nowicka, Maria Perchuć, Katarzy- na Pleban, Anna Radiukiewicz, Marta Sałkowska, Andrzej Szpociński Opracowanie typograficzne – Marek Gawron (Collegium Civitas) ISBN: 978-83-61067-46-7 Szczególne podziękowania kierujemy do partnerów i współpracowników: Cecylii Bednarek, Wiesławy Cholewińskiej, Jarosława Franczuka, Krystyny Gazowskiej, Doroty Górskiej, Ewy Gumińskiej, Wandy Kawa, Ewy Jurkowskiej-Kawałko, Danuty Klimowicz, Ryszar- da Michalskiego, Agnieszki Pacewicz, Ewy Próchnickiej, Wiolety Pruskiej, Danuty Radziszew- skiej, Marka Ruczko, Ryszarda Skawińskiego, Hanny Skoczyńskiej, Elżbiety Topolskiej, Haliny Tyszko, Przemka Wasilkowskiego, Krystyny Wiercińskiej, Stanisława Zalewskiego, Cecylii Żelazo i Macieja Żurka. Dziękujemy również mieszkańcom wiosek Orzechowo, Rożyńsk, Skomack Wielki, Szcze- cinowo i Zawady Ełckie w gminie Stare Juchy i Ełk za gościnę, otwartość i poświęcony czas. 2 Spis treści Wprowadzenie O projekcie „Wzmacnianie społeczno/obywatelskich umiejętności kobiet w wioskach wielokulturowych w północno-wschodniej Polsce” (2008-2010) ..................... 4 Część I. Ujęcie teoretyczne Rozdział 1. Pamięć wspólnot lokalnych …................................................................................ 8 Rozdział 2. Kapitał społeczny i kulturowy, a kultura obywatelska …...................................... 14 Rozdział 3. Praktyki pamięci a kapitał społeczny …................................................................ 19 Rozdział 4. „Wędrowcy ziemi Nod...” czyli charakterystyka działań Stowarzyszenia Tratwa i Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych z Olsztyna …............... 25 Rozdział 5. Nota o badaniu …................................................................................................. 39 Część II. Charakterystyka gminy Stare Juchy i badanych wiosek Rozdział 6. Gmina Stare Juchy …............................................................................................ 43 Rozdział 7. Monografie wiosek Orzechowo …....................................................................................... 47 Skomack wielki …................................................................................. 50 Szczecinowo …..................................................................................... 55 Zawady ełckie ...................................................................................… 58 Rożyńsk …............................................................................................. 61 Rozdział 8. Mapa problemów społecznych w oczach mieszkańców gminy …..................... 66 Cześć III. Analizy empiryczne Rozdział 9. Kapitał społeczny i kulturowy w społecznościach lokalnych …........................... 73 Rozdział 10. „Oni” między „nami”. Kapitał społeczny i kultura obywatelska w świetle odniesień do odmienności …............................................. 90 Rozdział 11. „Mikro-rewolucje”: działania społeczno-obywatelskie kobiet a nowy typ kultury obywatelskiej …....................................................................................... 110 Rozdział 12. „Po co pamiętać?” Praktyki pamięci w wybranych wioskach gminy Stare Juchy …........................................................................ 128 Rozdział 13. Działania Stowarzyszenia Tratwa I Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych w oczach mieszkańców gminy Stare Juchy i Ełk …............................................................... 143 Podsumowanie i rekomendacje …............................................................................................. 162 Bibliografia….............................................................................................................................. 167 Galeria zdjęć z obozu naukowego w Starych Juchach (lipiec 2009) …..................................... 171 3 Wprowadzenie O projekcie „Wzmacnianie społeczno/obywatelskich umiejętności kobiet w wioskach wielokulturowych w północno-wschodniej Polsce” (2008-2010) „...przypominać sobie coś to tyle, co coś robić: stwierdzać, co się widziało, czego się doko- nało, co się zdobyło. I to przypominanie sobie wpisuje się w sieć praktycznego eksploro- wania świata, cielesnej i psychicznej inicjatywy, za której sprawą stajemy się podmiotami działającymi” (Ricouer 2006:163) Głównym celem naszego projektu było wypracowanie szeregu metod stymulowania zmiany kapitału społecznego i kultury obywatelskiej. Projekt został zaplanowany jako pewien możliwy model współpracy i partnerstwa między doświadczonymi animatorami, badaczami a lokalnymi liderami/kami i przedstawicielami władz samorządowych. Ten dwuletni projekt finansowany przez CEE Trust był kontynuacją i wzbogaceniem wieloletniego projektu Ogniwa realizowanego na tym terenie przez Stowarzyszenie Tratwa i Centrum Edukacji i Inicjatyw Kulturalnych z Ol- sztyna. Na bazie wcześniejszych doświadczeń olsztyńskich animatorów założyliśmy, że proces upublicznienia indywidualnych narracji na temat przeszłości będzie miał wpływ na poprawę ko- munikacji pomiędzy pokoleniami oraz wytworzy nowe praktyki pamięci prywatnej i publicznej (rodział 3). Praktyki te z kolei mogą mieć wieloraki wpływ na więzi społeczne i kompetencje oby- watelskie mieszkańców. Kluczowym elementem projektu jest metoda wydobywania wspomnień i narracji poprzez działania teatralne (Teatr Wędrujący) i aktywizujące oraz poprzez zgromadze- nia nawiązujące do dawnych rytuałów społecznych. Bezpośrednią grupę docelową projektu stanowiły kobiety z wiosek leżących na terenie po- wiatu ełckiego: Orzechowo, Prostki, Rożyńsk, Stare Juchy, Skomack Wielki, Szczecinowo, Za- wady Ełckie oraz Żelazna Góra (powiat braniewski). Ważną grupą beneficjentów pośrednich byli dla nas również pozostali mieszkańcy tych wiosek, młodzież szkolna z Ełku i Olsztyna, oraz przedstawiciele władz samorządowych na poziomie gminnym i powiatowym. Co warte podkreślenia, w wioskach tych Tratwa rozpoczęła działania w różnym czasie i pro- wadziła je z różną intensywnością. Wynikało to z procesu odkrywania kolejnych warstw zaso- bów pamięci i nagrywania wspomnień najstarszych mieszkańców tych terenów, co oznaczało swoisty „wyścig z czasem”. Efektem tych pierwszych działań było pojawienie się pierwszej Księ- gi Ogniw i uruchomieniu strony wirtualnych muzeów. Począwszy od 2007 roku głównym celem działań była koncentracja na pracy z wiejskimi liderkami i wzmacnianie ich kapitału społeczne- go poprzez odbudowę kapitału kulturowego, którego zasobem (jak założyliśmy) może stać się odzyskana/wydobyta pamięć zarówno w wymiarze prywatnym jak i publicznym. W początkowej fazie projektu koncentrowaliśmy się głównie na badaniu narzędzi i wzorców działania oraz obserwacji ich społecznego efektu/wpływu. Bazując na swoich wcześniejszych doświadczeniach animatorzy Tratwy i CEiIK-u kontynuowali próby rekonstrukcji więzi społecz- nych poprzez wydobywanie i wzmacnianie lokalnego dziedzictwa pamięci. Jednocześnie zespół 4 Wprowadzenie badawczy Collegium Civitas (lider projektu) przygotowywał koncepcję badania, które pozwo- liłoby opisać nie tylko mechanizmy działań animacyjnych i ich wpływ na społeczności lokalne (rodział 13), ale też ustalić istnienie zależności między pracą na pamięci w wymiarze indywidu- alnym i zbiorowym a wzmocnieniem umiejętności społeczno-obywatelskich, będących elemen- tem kapitału kulturowego (rozdział 2). Podstawowa struktura projektu składała się z wyodrębnienia trzech poziomów działań: me- chanizmów powiększania zasobów kulturowych (tzw. działania na pamięci) i przekuwania ich na elementy kultury obywatelskiej (wzmacnianie kompetencji społecznych) oraz refleksji nad ich wzajemnymi uwarunkowaniami, która miała służyć wypracowaniu rekomendacji1. Należy pod- kreślić, że specyfika projektu polegała na równoległym łączeniu nie tylko działań z tych trzech poziomów, ale też o różnym zakresach (animacyjnym, artystycznym, edukacyjnym, naukowym) mające się nawzajem uzupełniać. Poniżej prezentujemy najważniejsze składniki projektu (tzw. ścieżki), za które odpowiadali poszczególni partnerzy. A. Ścieżka animacyjna (Stowarzyszenie Tratwa): (1) zbieranie i dokumentowanie indywidualnej pamięci: nagrywanie wspomnień najstarszych mieszkańców wsi, fotograficzna rejestracja do- kumentów i przedmiotów, z którymi związane są wspomnienia, utrwalanie rodzinnych kolekcji zdjęć (2) rekonstrukcja i uwspólnianie lokalnych zasobów kulturowych: działania aktywizujące mieszkańców (regularne spotkania, warsztaty, przygotowania do prezentacji wiosek). Zaszcze- pienie nowego rytuału społecznego w formie zgromadzeń nawiązujące do tradycyjnych spotkań poświęconych wspólnemu muzykowaniu, śpiewaniu starych pieśni oraz opowiadaniu. B. Ścieżka artystyczna (CEiK): grupa aktorów tworząca Teatr Wędrowny pod kierunkiem Przem-