ROTTERDAM WOONT ATLAS VAN DE ROTTERDAMSE WONINGBOUW 1840-2015 Redactie Andries van Wijngaarden Frans Hooykaas Paul Groenendijk Arnold Reijndorp Auteurs Adri Duivesteijn Wijnand Galema Adri van Grinsven Paul Groenendijk Fransje Hooimeijer Frans Hooykaas Len de Klerk Arnold Reijndorp Marinke Steenhuis Jan van de Wetering Andries van Wijngaarden Coördinatie Lucas van Zuijlen Uitgeverij THOTH Bussum Steeg in de Zandstraatbuurt in 1909 (foto Henri Berssenbrugge). Ongeveer dezelfde plek in 2016: het Timmerhuis (162). 7 VOORWOORD Inhoud Paul van de Laar Voorwoord 8 WAAROM DEZE ATLAS? PAUL VAN DE LAAR 11 ORDENING EN ZEGGENSCHAP Len de Klerk 20 ROTTERDAM BOUWT, MAAR VOOR WIE? Arnold Reijndorp 33 DE EMANCIPATIE VAN HET WONEN Adri van Grinsven Burgemeester A.R. Zimmerman (1906-1923) verkregen zouden worden, indien de Gemeente geschiedenis van het bouwen. Rotterdam wordt had een ideaal: Rotterdam woonstad! Hij dezen nieuwen last rechtstreeks op haar geprezen als architectuurstad: iconische 45 BOUWEN EN BOUWTECHNIEK waardeerde veel van wat zijn voorgangers voor schouders zou nemen’ (Handelingen gebouwen, neergezet door sterarchitecten. de stad hadden gedaan, maar Rotterdam was bij Gemeenteraad, 1908, p. 516). Rotterdam woonstad is vooral die van de Andries van Wijngaarden en Jan van de Wetering Amsterdam en Den Haag achtergebleven. Met Rotterdam was zo behept met zijn haven en stadsbeleving; wonen in een festivalstad. In de Rotterdam woonstad bedoelde hij iets anders schaalvergroting dat het de mens en zijn stadspromotie neemt de hedendaagse 63 DE DRIE LEVENS VAN DE ROTTERDAMSE ALKOOFWONING dan zijn belangrijkste opponent in de raad, de woonomgeving had verwaarloosd. Daar moest architectuur een vergelijkbare plaats in als de Andries van Wijngaarden en Jan van de Wetering socialist Hendrik Spiekman. Zimmerman na 1918 verandering in komen. Rotterdam wilde Coolsingelboulevard van Zimmerman. Bouwen droomde van een Rotterdams Parijs met de een goed gebouwde stad worden en liep opeens om de grandeur van de stad. Er zijn architecten 68 MAKEN DE BURGERS IN DE TOEKOMST WEER ZELF DE STAD? Coolsingel als grootstedelijke boulevard, een voorop met experimentele woningbouw: die zich minder laten leiden door glamour en Adri Duivesteijn moderne aanlegsteiger voor het nieuwe Bergpolderflat, Witte Dorp, Justus van Effen, artist impressions van een door marketing Rotterdamse bestuurs- en economisch centrum. Bloemhof en Kiefhoek. Het zijn slechts enkele gedreven stadspromotie. Je bouwt immers voor Het lag niet op de weg van de gemeente om voorbeelden waarmee Rotterdam zich met mensen en om dat goed te kunnen doen is 77 PERIODE 0 | TOT 1840 VOORGESCHIEDENIS – VOOR 1840 huisvesting voor de Rotterdamse arbeiders te woonexperimenten op de kaart zette: nieuwe kennis nodig. Niet alleen hoe we in de toekomst Frans Hooykaas verbeteren. Rotterdam was gegroeid als kool: woonblokken, hoogbouw en veel staal, glas en moeten en willen bouwen, maar ook hoe we Projectdocumentatie periode 0 sinds 1850 van 90.000 naar ruim 300.000 beton. Rotterdam zette het experiment na 1945 daar vroeger mee omgingen. We kunnen leren inwoners toen Zimmerman aantrad. Veel voort: de moderne welvaartsstad omringd door van het verleden. Daarvoor biedt dit boek 81 PERIODE 1 | 1841-1900 GROEI EN BLOEI Rotterdammers leefden in treurige omstandig- woonwijken in het groen, gebouwd volgens de letterlijk houvast. Met de plattegrond in de hand Fransje Hooimeijer heden in de binnenstad. Wie buiten de nieuwste rationele bouwmethodes. Nieuwe volgen we Rotterdams woonontwikkeling vanaf stadssingels woonde, beschikte over een alkoof, technieken en organisatievormen maakten 1840, ruim voordat Zimmerman zijn woonideaal Projectdocumentatie periode 1 eenvoudige woningen, smal en diep, zo schaalvergroting mogelijk. Zuidwijk, Pendrecht, presenteerde. De architecten Andries van goedkoop te bouwen dat particuliere bouwers Lombardijen, Ommoord: paradepaardjes van de Wijngaarden en Frans Hooykaas namen het 96 PERIODE 2 | 1901-1940 PROEFTUIN VAN PUBLIEK-PRIVATE er verzot op waren. Sinds de Woningwet van naoorlogse wederopbouw. Na 1970 keerden we initiatief om een zo volledig mogelijk beeld van SAMENWERKING 1901 en de bouwverordening van 1906 had de terug naar de stad: stadsvernieuwing werd het de Rotterdamse woongeschiedenis te schetsen. Marinke Steenhuis stad de bevoegdheid om deze woning te sleutelwoord, gevolgd door herontwikkeling van Ze hebben eerst het werk grondig in kaart Projectdocumentatie periode 2 verbieden. Maar waarom zou je? Veel woning, oude havengebieden en een overheid die zich gebracht en via een website toegankelijk voor weinig geld. Zimmerman maakte liever geleidelijk als woningbouwer terugtrekt. Liever gemaakt. Het project is nu voltooid met een gebruik van de ‘(...) toewijding, de belang - een toegewijd particuliere ondernemer dan een prachtige atlas, letterlijk een bouwsteen van 137 PERIODE 3 | 1941-1973 MAAKBARE VOLKSHUISVESTING stelling, en naastenliefde, die zich in de Burgerij gemeentelijke woningbouwer, zoals Zimmer- Rotterdams woongeschiedenis en een Wijnand Galema manifesteerden, en waarvan meest praktische man indertijd bepleitte. vademecum voor woningbouwers en Projectdocumentatie periode 3 resultaten mogen worden verwacht dan Stadsgeschiedenis van Rotterdam is de ontwikkelaars. 179 PERIODE 4 | 1974-1990 VERNIEUWING EN EXPERIMENT Paul Stouten Projectdocumentatie periode 4 221 PERIODE 5 | 1991-2010 SLEUTELPROJECTEN EN VINEX-WIJKEN Paul Groenendijk Projectdocumentatie periode 5 289 PERIODE 6 | 2011 VERDICHTING, ZELFORGANISATIE EN DAARNA EN VERGROENING Frans Hooykaas Projectdocumentatie periode 6 294 Noten 296 Projectenlijst 298 Nawoord 299 Curricula vitae 7 301 Credits 303 Colofon boekproject enigszins op de achtergrond ding; met een scala van mogelijkheden en Het derde essay, De emancipatie van het Waarom deze atlas? geraakt. Voortschrijdend inzicht heeft ertoe oplossingen met betrekking tot hergebruik, wonen, is van de hand van ir. Adri van Grinsven. geleid dat onze aandacht zich meer heeft renovatie en restauratie van woningen en van Hij behandelt vooral de ontwikkeling van de gericht op de verbanden, tendensen en ontwik- transformatie van utilitaire gebouwen tot woningplattegrond; hoe bijvoorbeeld in deze REDACTIONEEL: INLEIDING kelingen in het verzamelde documentatiemate- woningen. Daarmee is een standaardwerk periode de woning voor de arbeider en het riaal, die worden uitgediept en gekoppeld aan ontstaan over een stuk recente geschiedenis en ruimtegebruik per persoon enorm is gegroeid; een aantal actuele thema’s. Mede daardoor de invloed ervan op de toekomstige ontwikke- hoe geleidelijk specifieke woonfuncties een hebben we ons tevens verdiept in de verschil- lingen, voor het onderwijs, de vakwereld en eigen plaats kregen; hoe steeds meer elk lende doelgroepen die in de documentatie geïnteresseerd publiek; het is als naslagwerk te gezinslid een eigen plek kreeg, en daar tegen- geïnteresseerd zouden kunnen zijn. Dit heeft gebruiken voor de geschiedenis van de woning- over in deze tijd de groeiende behoefte aan geleid tot een opdeling van het plan in drie bouw en als informatiebron en handleiding bij flexibiliteit en daarmee zelfbeschikking over de aspecten: documentatie, kennis verspreiden en het aanpakken van woningbouwopgaven. woningindeling. Ook schetst hij de ontwikke- kennis ontwikkelen/verdiepen; deze kunnen Het grootste deel van het vooronderzoek ling van het huishouden en de gevolgen van eventueel gefaseerd worden uitgewerkt. De voor deze Atlas was al verricht en veel materi- het beschikbaar komen van riolering, waterlei- Toen de Rotterdamse architect Andries van MVRDV en Mecanoo markeren dit tijdvak in geïllustreerd wordt aan de hand van Rotter- documentatie omvat het continueren van de aal was al digitaal beschikbaar door de website; ding, elektriciteit, sanitair en internet, en van Wijngaarden, na dertig jaar beroepspraktijk, uit Rotterdam. De woningontwerpen van beroem- damse voorbeelden is natuurlijk interessant website en het realiseren van een boek waarin wel moesten de projecten zorgvuldig voor de de industriële productie van steeds meer interesse samen met de plaatselijke historische de en onbekende architecten worden vergele- voor Rotterdam(mers) maar ook voor anderen, het materiaal uitvoerig wordt voorzien van boekpublicatie geselecteerd en zo nodig apparatuur en andere uitrustingsstukken in de vereniging een boek samenstelde over de ken en vooral de groei en ontwikkeling van vooral ook omdat er in Rotterdam veel is geïni- historische, sociale en technische achtergron- gecompleteerd worden. Bovendien moest woning, waardoor het wonen als activiteit geschiedenis van de woningbouw in Capelle de woonruimtebehoefte wordt zichtbaar tieerd en geëxperimenteerd sinds de start van den. Bij kennis verspreiden denken wij vooral vanuit de Stichting Rotterdam Woont grondig steeds minder moeite kost en meer mogelijk- aan den IJssel, waar hij enige tijd gewoond had, ge maakt. Ook wordt aandacht besteed aan de snelle groei in het vierde kwartaal van de aan de verbreding van de kennis voor een groot inhoudelijk redactie worden gevoerd, in samen- heden tot zelfontplooiing en emancipatie kwam hij er tot zijn verbazing achter dat er over bijvoorbeeld maatschappelijke ontwikkelingen, negentiende eeuw, in de jaren twintig en dertig publiek, voor bijvoorbeeld basis- en middelbaar werking met de redactie van de uitgever en de oplevert. hetzelfde onderwerp in Rotterdam geen boek het gebruik van de woning door de bewoners, en na de Tweede Wereldoorlog. De documen- onderwijs, educatie en