de Geschiedenis en achtergronden van de sport • #72 • 2015 SPORTWERELD De grutste kolleksje fan de wrâld? Den Haag achter de schermen Museum in de living In dit nummer Van de redactie 3 Museum in de living 24 Thomas Ameye De grutste kolleksje fan de wrâld? 4 Fons Kemper De zoektocht naar snelheid 27 Wim Zonneveld De afgelaste primeur 9 Jurryt van de Vooren De antieke breedtesport 31 Ruud Stokvis Sutemi (offerworp) 11 Onno Kosters Publicaties sportliteratuur 33 Wilfred van Buuren Den Haag achter de schermen 12 Theo Bollerman Medewerkers de SPORTWERELD #72 34 Collector Items van… Cees van Nijnatten 17 De redactiecommissie 35 Jan Luitzen Colofon 36 Pander, Donoghue, Panshin en… Jurrjens 21 Wim Zonneveld SPORTSERVICE DRUKWERK OOK ONLINE Bestel uw drukwerk snel en voordelig! WWW.SPORTSERVICEDRUKWERK.NL Van de redactiecommissie In 1927 zag W.J. (Willem Jacob) Lugard, een gen erbij. Maar bij voorkeur in een vernieuwde reis- en toerismejournalist uit het oosten des vormgeving. In kleur. Dat laatste gaat niet van de lands, zich om gezondheidsredenen genood- ene op de andere dag; er zijn samenwerkende zaakt zijn werkzaamheden te staken als hoofdre- partners nodig om de materiële consequenties dacteur van het ANWB-orgaan De Kampioen. Het van zo’n professionaliseringsslag te kunnen blad greep de gelegenheid aan om een nieuwe realiseren. De redactiecommissie belooft de koers in te zetten. Zijn opvolger Jan Feith werd trouwe abonnees van de SPORTWERELD dat ze als ‘journalistiek-literair leider’ – heel modern daar in 2015 serieus werk van gaat maken; de – onderdeel van een team, waarover in de editie eerste gesprekken daartoe zijn al gevoerd. We van 1 juli 1927 was te lezen: ‘De nieuwe keuze zullen u ervan op de hoogte houden. van redactievoering brengt mee te breken met In deze editie zijn al wat bescheiden lay-out- het éénhoofdig redacteurs-stelsel. Wat dit be- veranderingen doorgevoerd en kleuren toege- treft toont ons weekblad met zijn tijd mee te voegd. Ook hebben we een nieuwe rubriek gaan, waarin in velerlei journalistieke kringen gelanceerd: Collector Items van… Daarin komen de verdeeling van redactionele arbeid zich tot sportcollectioneurs aan het woord over hun een nuttig systeem blijkt te ontwikkelen.’ soms héél ver gaande verzameldrift op het Waarna een lange uiteenzetting van het ‘waar- gebied van sport. Bent of kent u ook zo’n ie- om’ en ‘hoe’ volgde, afgesloten door: ‘Vandaar mand, meld het ons vooral via dat de vorm is gekozen eener redactiecommis- [email protected]. sie, in geregelde samenwerking het ééndrachtige Verder zijn we ook in andere input van u als doel nastrevend.’ Bijna 98 jaar later. Toen Sven Portz wegens van of bijzondere documentatie over een drukke besognes met andere projecten als sporthistorischelezers geïnteresseerd. gebeurtenis Heeft u van specifieke belang… kennis laat de SPORT- het ons weten, zodat we daar in een volgend WERELD, een blad met een ietwat bescheidener nummer aandacht aan kunnen besteden. oplagehoofdredacteur dan De Kampioen moest afhaken,: Wow, datdacht gaan wij ook Tot slot danken we Sven Portz voor zijn inzet zo doen. We vormen een Nederlands-Belgische in 2014 voor de SPORTWERELD en alle auteurs redactiecommissie die met haar tijd meegaat en voor hun bijdragen aan #72. in geregelde samenwerking één doel nastreeft: de sportgeschiedenis van Nederland en België Veel leesplezier gewenst! verder uitdiepen en beschrijven, en bekender maken bij een breder publiek. Hoe? Het doel De redactiecommissie SPORTSERVICE blijft om inhoudelijk en stilistisch goed geschre- Jan Luitzen, Wim Zonneveld, Pascal Delheye en ven wetenschappelijke én journalistieke artike- Marnix Koolhaas DRUKWERK - OOK ONLINE len te blijven presenteren, met fraaie afbeeldin Bestel uw drukwerk snel en voordelig! WWW.SPORTSERVICEDRUKWERK.NL 3 de SPORTWERELD 72 Sportmusea in Nederland: het Eerste Friese Schaatsmuseum in Hindeloopen DE GRUTSTE KOLLEKSJE FAN DE WRÂLD? Fons Kemper Het schaatsen zit ons in het bloed, al vele hon- derden jaren. Dat blijkt uit talloze archeologi- zien hoe mensen zich over het bevroren water verplaatsten.sche vondsten Aanvankelijk en oude afbeeldingen werd er op die het laten ijs alleen gegleden. Dat gebeurde op ‘schenkels’: stukken bot uit de achterpoot van een rund of paard die glad gemaakt werden. Er werden in die botten gaten geboord die met banden onder de schoenen bevestigd konden worden. De voorwaartse beweging op deze ‘glissen’ kwam tot stand door het krachtig afzetten met één (tussen de benen) of twee prikstokken (in iedere hand een). Zo konden in de winter als vaarten en meren met ijs bedekt waren, goede- ren en producten op een slee achter de ‘schaat- ser’ alsnog vervoerd worden. Alleen de effectivi- teit van het zich voortduwen op de ‘glissen’ was Aardewerktegel met kind op prikslee, omstreeks 1725. Bron: www.geheugenvannederland.nl. niet groot. Marnix Koolhaas, schaatshistoricus, stelt dat In de met Hindelooper schilderkunst en met de uitvinding van het glijijzer gevat in een antieke schaatstegeltjes gedecoreerde ruim- houten blok, de victorie van het schaatsenrijden te tussen het petit-restaurant ‘de Friese in de lage landen is begonnen.1 De zijwaartse doorloper’ en het schaatsmuseum, is een afzet op zo’n enkelvoudig ijzer maakt het moge- groepje mensen neergestreken. Al snel lijk om, eenmaal de techniek onder de knie, wordt duidelijk dat zij hun aanwezigheid op het WK-afstanden in Thialf Heerenveen In Friesland met zijn vele waterwegen doet de combineren met een bezoek aan het Eerste nieuweflinke snelheden schaats snel te ontwikkelen. zijn intrede. Als de vracht- Friese Schaatsmuseum in Hindeloopen. schepen en trekschuiten ingevroren zijn, houdt Hemelsbreed zo’n 35 km van elkaar verwij- de schaats de mobiliteit in de samenleving deels derd. Zo wordt in Friesland, onze nationale in stand. Bezoek aan familie en vrienden blijft schaatsprovincie bij uitstek, het heden en ook tot de mogelijkheden behoren, mits de verleden van de Nederlandse schaatscultuur ijswegen sneeuwvrij gehouden worden. Het verbonden. schaatsen vervult niet alleen een belangrijke sociaal-economische functie, ijsvermaak is een 1 Koolhaas, Marnix. Schaatsenrijden. Een cultuurgeschiedenis. Amsterdam: L.J. Veen, 2010. 4 de SPORTWERELD 72 ander uitvloeisel van de kunst van het schaat- dat alleen door de combinatie van restaurant, senrijden. De beroemde schilderijen met winter- Hindelooper kunstatelier en museum. En niet op landschappen uit de Gouden Eeuw laten zien de laatste plaats door de onvermoeibare inzet hoe jong en oud zich in een strenge winter van de oprichter en zijn complete gezin. vermaken. Het ijs geldt tot op zekere hoogte ook als een vrijplaats waar standsnormen hun Van verzamelaar tot conservator zeggingskracht even verloren: ‘Op het ijs is ieder ‘Je witte it fansels noait, mar it koe wolris de gemeen, die geen meid heeft neemt er een’, grutste kolleksje fan de wrâld wêze.’ luidde een spreekwoord uit die tijd. Zo kunnen Aan het woord is Gauke Bootsma (1942), en arm en rijk, adel en burgerij elkaar ontmoeten wie door zijn particuliere museum loopt, is en zich vermaken op de tijdelijke openbare onder de indruk van de collectie die hij in de ruimte die ijs heet. loop der tijd op dit terrein heeft weten op te Vanaf eind achttiende eeuw zijn in Friesland bouwen. De van geboorte Hindelooper is zijn de kortebaanrijderijen heel populair. Daar leven lang al gefascineerd door het schaatsen. waren voor werkloze schippers en landarbei- Zelf was hij een verdienstelijk kortebaanrijder, ders aardige prijzen te verdienen. De wedstrij- bekleedde de functie van voorzitter van de den werden gadegeslagen door honderden plaatselijke ijsclub en die van rayonhoofd van de toeschouwers, die de plaatselijke herbergier – IJswegencentrale – afdeling Hindeloopen. En vaak de organisator – een goede omzet bezorg- sinds 1983 is hij dan ook conservator van een eigen schaatsmuseum. van deze wedstrijden zijn bewaard gebleven en Bootsma is schilder van Hindelooper volks- tonenden. Talloze het belang afbeeldingen van deze en vroege aankondigingen sportevene - kunst. Al meer dan een halve eeuw beschildert menten in Friesland. hij in de lokale stijl meubels, sleeën, gebruiks- De productie van schaatsen is heel lang een voorwerpen als dienbladen en ander kleingoed. lokale of regionale aangelegenheid geweest. Dat In de beginperiode kwam daar het verzamelen heeft er toe geleid dat er honderden soorten en bij van oude wandtegels met schaatsers en typen vervaardigd zijn, door bijna evenzovele wintertaferelen. ‘Maar dan krijg je een paar makers. Daarmee is de schaats een interessant krulschaatsen en ben je verloren.’ en gewild verzamelobject geworden met veel Die verzamelwoede leidde in eerste instantie tot een bescheiden zoldermuseum boven het hebben die zich georganiseerd in Verzamelkring schildersatelier en de winkel. Het werd op 28 deliefhebbers, Poolster. Eenook stichtinginternationaal. waar eveneens In ons land een april 1983 geopend door Elfstedentochtwinnaar zevental, meestal regionaal georiënteerde, Jeen van den Berg (1954). Die onthulde het schaatsmusea deel van uitmaakt. uithangbord, dat natuurlijk de vorm van een In dit artikel over de Nederlandse sportmusea Friese schaats heeft. staat het Eerste Friese Schaatsmuseum, geves- Door tal van overnames en schenkingen moest tigd in Hindeloopen, centraal. Ondanks de het museum daarna regelmatig uitbreiden en malaise in de wereld van de sportmusea weet verhuisde dientengevolge naar de begane grond. dit gespecialiseerde museum zich al meer dan Daar is nu zo’n 500 vierkante meter beschikbaar dertig