Seria źródłowa Katalogi testamentów mieszkańców miast z terenów Korony i Wielkiego Księstwa Litew- skiego do 1795 roku została przygotowana przez Zespół Historii Kultury Staropolskiej w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Jej celem jest nie tylko wydanie drukiem katalogów Katalogi testamentów testamentów mieszkańców miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, lecz także zintensyfikowanie mieszkańców miast z terenów badań nad mieszczańskimi aktami ostatniej woli w sytuacji, gdy głównym przedmiotem zaintere- Korony i Wielkiego Księstwa sowania historyków i edytorów polskich stały się testamenty szlacheckie. Litewskiego do 1795 roku. Tom 2 Mam nadzieję, że publikacja katalogów i poprzedzające ją prace badawcze pozwolą także nadrobić zapóźnienia w inwentaryzacji i badaniach testamentów mieszczańskich z terenów Rzeczypospolitej w stosunku do krajów ościennych. Katalogi będą istotną pomocą naukową dla wszystkich badaczy wykorzystujących źródła testamentalne. Ułatwią docieranie do rozproszonego materiału i skrócą czas kwerend w poszczególnych jednostkach archiwalnych. Dostarczą informacji o specyfice bazy źródłowej, formie i ogólnej treści źródeł testamentalnych. Wykonana podczas przygotowywania do druku digitalizacja cennych materiałów źródłowych, będących dziedzictwem narodowym zarówno Polski, jak i innych krajów należących niegdyś do I Rzeczypospolitej, pozwoli na ich bezpieczne zachowanie. Urszula Augustyniak kierownik projektu Testamenty Niniejszy tom zawiera blisko 200 testamentów odnalezionych w wyniku kwerendy w archiwach Ukrainy, Polski i Białorusi. Są to dyspozycje ostatniej woli mieszkańców miast Wołynia, a także przedstawicieli innych stanów oraz przybyszów z innych rejonów. Archiwa miast wołyńskich zostały mieszkańców zniszczone w wyniku pożarów i wojen, w niektórych zachowały się tylko szczątki dokumentacji. Z tego powodu podstawą źródłową badań stały się zachowane, pojedyncze księgi kilku miast Wołynia oraz księgi grodzkie i ziemskie zawierające kopie wypisów z zaginionych ksiąg miejskich. miast Wołynia Publikacja katalogu pozwoli włączyć do naukowego obiegu cenne dokumenty, które umożliwią prowadzenie badań nad różnymi kwestiami życia społeczeństwa wschodnich terenów dawnej Rzeczypospolitej w epoce wczesnonowożytnej. od końca XVI Natalia Biłous – doktor, starszy pracownik naukowy w Instytucie Historii Ukrainy Narodowej Akademii Nauk Ukrainy. Specjalizuje się w badaniach nad społeczeństwem Wołynia i Kijowszczyzny – do początku w czasach wczesnonowożytnych. Autorka m.in. monografii i edycji zbiorów dokumentów: Київ наприкінці ХV – в першій половині ХVІІ ст. Міська влада і самоврядування. Київ: Видавничий дім «Києво‑Могилянська академія», 2008; Тестаменти киян середини ХVІ – першої XVIII wieku. половини ХVІІ ст. Київ: Інститут історії, 2011; Привілеї Києва кінця ХV – середини ХVІІ ст. Дослідження. Тексти (Київ: Інститут історії), 2013 oraz kilkudziesięciu artykułów i recenzji: https://nas.academia.edu/NataliaBilous. Katalog opracowała Natalia Biłous ISBN 978-83-7507-224-2 9 7 8 8 3 7 5 0 7 2 2 4 2 Testamenty mieszkańców miast Wołynia od końca XVI – do początku XVIII wieku Katalog Katalogi testamentów mieszkańców miast z terenów Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1795 roku tom 2 Testamenty mieszkańców miast Wołynia od końca XVI – do początku XVIII wieku Katalog opracowała Natalia Biłous a Warszawa 2017 Publikacja jest wynikiem projektu „Katalogi testamentów mieszkańców miast z terenów Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1795 roku” i została dofinansowana przez Uniwersytet Warszawski ze środków przyznanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki 2013-2018 na podstawie decyzji nr 11H 12 0165 81 i umowy nr 0056/NPRH2/H11/81/2013. Kierownik projektu: prof. dr hab. Urszula Augustyniak, Uniwersytet Warszawski Redakcja naukowa: prof. dr hab. Urszula Augustyniak Recenzenci: prof. dr hab. Myron Kapral, Narodowa Akademia Nauk Ukrainy, Instytut Ukraińskiej Archeografii oraz Źródłoznawstwa prof. dr hab. Vasyl Ulianovskyi, Kijowski Uniwersytet Narodowy im. Tarasa Szewczenki © Copyright by Natalia Biłous and Wydawnictwo Naukowe Semper®, Warszawa 2017 Indeksy sporządziła autorka. Tłumaczenie streszczenia angielskiego: Grażyna Waluga © Projekt okładki: Jarosław Zuzga, Studio Graficzne Semper® © Skład: Karolina Wróbel, Studio Graficzne Semper® Ilustracja na okładce: fragment testamentu Stanisława Jana Putkowskiego, żołnierza z Podlasia, 18 listopada 1691 r., NHAB, z. 694, op. 7, sygn. 816, k. 62, nr katalogowy 24 ISBN: 978-83-7507-224-2 © Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk, odtwarzanie lub przetwarzanie fragmentów tej książki w mediach każdego rodzaju wymaga pisemnego zezwolenia wydawcy. Redakcja i Studio Graficzne: ul. Mariensztat 8 00–302 Warszawa tel./fax: (+22) 538 92 03 e–mail: [email protected] www.semper.pl Dział handlowy: ul. Bednarska 20A 00–321 Warszawa tel./fax: (+22) 828 49 73 e–mail: [email protected] sklep.semper.pl Printed in Poland Spis treści Wykaz skrótów ..................................................6 Wstęp ..........................................................7 Noty katalogowe ................................................35 Ilustracje ......................................................97 Indeks osobowy ...............................................108 Indeks geograficzny ............................................130 Indeks rzeczowy ...............................................133 Last Wills of Volhynia Townsmen from the End of the Sixteenth to the Early Eighteenth Century. A Catalogue. Summary ............138 Wykaz skrótów AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie APK, AS – Archiwum Państwowe w Krakowie. Oddział na Wawelu. Archiwum Sanguszków Archiw Jugo-Zapadnoj Rosji, cz. 1, t. 6 – Архив Юго-Западной России, изда- ваемый Временною комиссиею для разбора древних актов, учрежденной при Киевском, Подольском и Волынском генерал-губернаторе, часть 1, том 6, Киев 1883 BCzart, MNK – Biblioteka ks. Czartoryskich w Krakowie, Muzeum Narodowe w Krakowie BK – Biblioteka Kórnicka. Mf BK nr 2184, Akta spraw karnych i cywilnych miasta Ołyki (1625) CPAHUK – Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie JKM – Jego Królewska Mość KHKM – Kwartalnik Historii Kultury Materialnej LNNB, z. 91 – Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka im. Wasila Stefanyka, zespół nr 91 „Radzimińskie” NHAB – Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi w Mińsku PSB – Polski Słownik Biograficzny RDSG – Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych m. – miasto m-ko – miasteczko obw. – obwód pow. – powiat rej. – rejon w. – wieś wojew. – województwo 6 Wstęp Zainteresowanie testamentami mieszczan miast polskich ma długą i trwałą tradycję, podczas gdy te same źródła z terenów ukraińskich pozostają w cieniu i prawie nie są wykorzystywane przez badaczy (wyjątek stanowią chyba pochodzące ze Lwowa1). Testamenty mieszkańców miast Wołynia z okresu wczesnonowożytnego można uznać za źródła nieznane i niedoceniane przez historyków, a także niedostępne dla szerszego koła czytelników. Pojedyncze publikacje tekstów źródłowych i wyniki badań przedstawione w kilku artykułach nie wyczerpują tej tematyki2. Podstawową motywacją do zinwentaryzowania dyspozycji ostatniej woli oraz wydania katalogu testamentów mieszkańców miast Wołynia było przekonanie, że pozwoli to włączyć do naukowego obiegu wyjątkowo cenne dokumenty, które dają wiele możliwości prowadzenia badań nad różnymi kwestiami życia nie tylko mieszkańców ówczesnych miast, ale także całego społeczeństwa wschodnich terenów dawnej Rzeczypospolitej w epoce wczesnonowożytnej. Nie ulega wątpliwości, że materiały te zasługują na szerszą uwagę badaczy. Niniejszy katalog zawiera noty blisko 200 testamentów odnalezionych w wyniku długotrwałej i żmudnej kwerendy. Tak mała liczba źródeł może się wydawać dziw- na i paradoksalna w stosunku do innych regionów dawnej Rzeczypospolitej, lecz zrozumiała w stosunku do ziem ukraińskich. Archiwa miast wołyńskich są bardzo zniszczone w wyniku licznych pożarów i wojen, w niektórych zachowały się tylko szczątki dokumentacji miejskiej, a przeważająca większość miasteczek w ogóle takiej dokumentacji nie posiada. Dlatego podstawą źródłową naszych badań stały 1 Я. Кочеркевич, Побут львів’ян. Джерелознавчий аналіз заповітів, Студії з архівної справи та документознавства, Київ 2003, t. 10, s. 55-58; taż, Міщанська родина Львова крізь призму заповітів першої половини ХVІІ ст., Вісник Львівського університету, 2006, c. 83-94; taż, Побожні формули у заповітах міщан м. Львова другої половини ХVІ – першої половини ХVІІ ст.: дипломатичний аналіз, Архіви України, 2010, вип. 5, c. 45-61; О. Вінниченко, Заповіти шляхти Руського воєводства першої половини XVIII ст. (на матеріалах реляційних книг Львівського ґродського суду), Записки Наукового товариства імені Шевченка, Львів 2006, t. CCLII: Праці Комісії спеціальних (допоміжних) історичних дисциплін, c. 663-686; taż, Шляхетські заповіти в реляційних книгах Львівського та Перемишльського ґродських судів першої половини XVIII ст. як історичне джерело. Дисертація кандидата історичних наук. Львівський ун-т, 2009; oraz inne. 2 Н. Білоус, Заповіти луцьких міщан кінця XVI – першої половини XVII ст., Старий Луцьк. Науково-інформаційний збірник ЛДІКЗ. Вип. 7, Луцьк 2011, c. 191-203; N. Biłous, Testamenty mieszkańców miasta Ołyki z lat 1660‑1670, KHKM, 2011, nr 3-4, s. 347-362; taż, «Тіло моє грішне, з землі взяте, має бути поховане за звичаєм християнським»: поховання волинських міщан у ХVІІ ст., Theatrum humanae vitae. Студії на пошану Наталі Яковенко, Київ