BAHÇE Ceviz 34 (1): 57 – 62 2005 BURSA İLİ III. ALT BÖLGES İNDE (GEML İK, ORHANGAZ İ, İZN İK VE MUDANYA) YET İŞ TİRİLEN CEV İZ T İPLER İNİN SELEKS İYONU 1 2 M. Emin AKÇAY İsmail TOSUN ÖZET Bu ara ştırma Bursa ilinin Gemlik, Orhangazi, İznik ve Mudanya ilçelerinde (III. Alt Bölge) ceviz seleksiyonu amacıyla 2002 – 2005 yılları arasında yürütülmü ştür. Ara ştırmada 2002 yılında belirlenen 100 tipin 40’ı meyve özelliklerine göre 2003- 2005 yıllarında Tartılı Derecelendirme Yöntemi ile de ğerlendirilmi ştir. Tiplerin ka- buklu meyve a ğırlıkları; 8.57 ile 17.65 g, iç a ğırlıkları 4.04 ile 9.00 g ve % randımanla- rının 42.88 ile 57.35 arasında de ğişti ği belirlenmi ştir. İncelenen tiplerdeki meyve ka- buk kalınlıkları genelde ince ve kolay ayrılır nitelikte bulunmu ştur. Anahtar Kelimeler: Ceviz, Tip ve Seleksiyon SUMMARY WALNUT SELECTION IN III. SUB – REGION (GEML İK, ORHANGAZ İ, İZN İK AND MUDANYA) OF BURSA PROVINCE This research is carried out in Gemlik, Orhangazi, Iznik and Mudanya districts of Bursa (Sub-Region III) for selecting walnuts during 2002-2005. In the research during 2003-2005 period, 40 types out of 100 determined in year 2002 are evaluated in terms of yield and quality parameters. It was found that, fruit weights of the types are changing between 8,57g to 17,65 g while kernel weights are changing between 4,04g. and 9,00g.The percentage of Kernel/Fruit is changing between 42,88 to 57,35. The shell thickness is found to be thin and easy to crack in evaluated types. Keywords: Walnut, Type And Selection GİRİŞ vizin de anavatanları arasında yer almaktadır (3,11,13,14). Cevizin yeti ştiricilik geçmi şinde Meyvecilik kültürü eski tarihlere uzanan vegetatif ço ğaltma tekniklerinin hemen hemen Anadolu birçok meyve türünün oldu ğu gibi ce- hiç kullanılmaması sonucu bugün ülkemizde 4 1Dr. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Ara ştırma Enstitüsü YALOVA 2Uz. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Ara ştırma Enstitüsü YALOVA 57 milyondan fazla tohumdan yeti şmi ş ceviz a ğacı tadır. Di ğer birçok meyve türüne göre cevizde bulunmaktadır (4). Türkiye’nin sahip oldu ğu bu daha sık kar şıla ştı ğımız zayıf adaptasyon yete- genetik zenginlik ıslah çalı şmaları ve çalı şanları ne ği ile böyle bir çalı şma yakla şık 136 071 adet için büyük önem ta şımaktadır. Bu genetik zen- ceviz a ğacının ve 6 648 ton üretimin bulundu ğu ginli ğin de ğerlendirilmesi amacıyla ceviz önemli bir ceviz yeti ştiricisi olan Bursa ilinde seleksiyonu konusunda ilk önemli çalı şma Ölez planlanmı ş ve yürütülmü ştür (5). (9), tarafından Marmara bölgesinde yapılmı ştır. Daha sonra ise ülkemizin farklı bölgelerinde uygun tiplerin belirlenmesi amacıyla seleksiyon MATERYAL VE METOT çalı şmaları (1, 11, 12) ile yapılmı ş ve halen de- vam etmektedir. Materyal Ülkemizde yapılan seleksiyon çalı şmaları ceviz yeti ştiricili ği standardı konusunda önemli Ara ştırma 2002-2005 yılları arasında yakla- aşamalar sa ğlamı ştır. Seçilen tiplerden üretilen şık 20.250 adet ceviz a ğacının bulundu ğu Bursa fidanlar ile kurulan kapama ceviz bahçelerinin ili III. alt bölgesinde (Gemlik, Orhangazi, İznik sayısı son yıllarda hızla artarak devam etmi ştir. ve Mudanya) bulunan genç, tohumdan yeti şen Fakat yeni tesis edilen bu bahçelere fidan di- ve verimli ceviz a ğaçları üzerinde yürütülmü ş- kimleri seçilen tipin orijinine bakılmadan ya- tür. Alınan meyve örneklerinin pomolojik öl- pılmı ş ve bazı sorunlarla kar şıla şılmı ştır. Özel- çümleri Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Ara ş- likle ılıman bölgelerden selekte edilen tiplerle tırma Enstitüsü meyvecilik laboratuarlarında daha serin bölgelerde ceviz bahçeleri kuruldu- yapılmı ştır. ğunda a ğaçların kı ş so ğuklarından zararlandı ğı veya ilkbahar geç donlarından etkilendi ği gö- Metot rülmü ştür (6). Bu durum, seleksiyonu yapılmı ş üstün kalitedeki standart ceviz çe şit ve tiplerinin De ğerlendirmeye alınan tiplere ilin plaka bir bölgede yeti ştirilmeden önce adaptasyon numarası (16), ilçelerin ilk iki harfi (GE, OR, denemelerinin yapılmasını veya aynı bölgeden İZ ve MU) ve seleksiyon numaraları verilmi ştir. seçilen tiplerin yeti ştirilmesini zorunlu kılmak- Çizelge 1. Çalı şmada tartılı derecelendirmede esas alınan özellikler, görece puanları, sınıf de ğerleri ve puanları. Table 1. Scores given to characteristics based on evaluation in the research. Özellikler Görece puanlar Sınıflar ve puanları Characteristics Relative scores Classes and scores Meyve verimi 20 Çok yüksek: 9 ,Yüksek: 7,Orta: 5, Dü şük: 3, Çok dü şük: 1 Yield Meyve a ğırlı ğı (g) 15 Çok yüksek: 9 ,Yüksek: 7,Orta: 5, Dü şük: 3, Çok dü şük: 1 Nut weight İç oranı (%) 15 Çok yüksek :9 ,Yüksek: 7,Orta: 5, Dü şük: 3, Çok dü şük: 1 Percent kernel Sa ğlam iç oranı (%) 10 Çok yüksek: 9 ,Yüksek: 7,Orta: 5, Dü şük: 3, Çok dü şük: 1 Healty kernel percentage Meyve iç rengi 10 Çok açık: 9, Açık: 7, Koyu: 5, Çok koyu:3 Kernel colour Ağaç geli şmi 10 Kuvvetli: 7, Orta kuvvetli: 9, Zayıf: 5 Tree vigor Hastalıklara dayanım 5 Yok: 9, Çok az: 7, Orta: 5, Çok fazla: 1 Dissease resistance Kabuk kalınlı ğı (mm) 5 Çok ince:9 , İnce: 7, Orta: 5, Kalın: 3, Çok kalın: 1 Nut cheek Kabuktan ayrılma 5 Çok kuvvetli: 9, Kuvvetli: 7, Orta:5, Zayıf: 3, Çok zayıf: 1 Peel seperation Kabuk pürüzlülü ğü 5 Hafif pürüzlü: 9, Orta pürüzlü: 7, Kuvvetli pürüzlü: 3 Sheel surface apparence Toplam Total 100 58 Çalı şmaya 2002 yılında ba şlanmı ş ve 100 (Gemlik 12 tip, İznik 11 tip, Orhangazi 9 tip ve verimli tip tespit edilmi ştir. 2003 yılında ise bu Mudanya 8 tip) ve bu tiplerin bazı meyve özel- tiplerden 60 tanesinin verim miktarında önemli likleri ile aldıkları tartılı derecelendirme puanla- azalmalar meydana geldi ği görülmü ş ve 2003- rı Çizelge 2, 3, 4 ve 5 de verilmi ştir. 2005 yılları arasında çalı şma 40 tip ile yürütül- Gemlik yöresinden seçilen tiplerin yer aldı ğı mü ştür. Çizelge 2 incelendi ğinde 16-GE-005 nolu tipin Tiplere ait 50’ şer meyvede; meyve eni 17.65 g kabuklu ve 9.00 g iç meyve a ğırlı ğı ile (mm), meyve boyu (mm), kabuklu meyve a ğır- en iri meyvelere sahip oldu ğu görülmü ştür. Di- lı ğı (g), iç meyve a ğırlı ğı (g), randıman (%), ğer tiplerin meyve a ğırlıkları ise 16.44 g ile kabuk kalınlı ğı (mm), kabuktan ayrılma durum- 11.65 g arasında de ğişmi ştir. Tiplerin randı- ları belirlenmi ş ve de ğerlendirmeler Çizelge 1’e manları ise %57.35 ile %42.88 (16-GE-010, 16- göre Tartılı Derecelendirme Yöntemi ile yapıl- GE-007) arasında de ğişim göstermi ştir. Bu böl- mı ştır (8, 12,13, 14). Örnek alınan her yıl için gedeki tipler içersinde en yüksek puanı (760) en ayrı sınıf aralıkları belirlenmi ştir (9). Marmara iri meyvelere sahip olan 16-GE-005 nolu tip bölgesinde yo ğun olarak görülen ceviz almı ştır. Randıman oranının di ğerlerine göre antraknozu ( Gnomonia leptostyla ) hastalı ğından daha dü şük olması (%50.99) kabuk kalınlı ğının zarar görme düzeyleri gözlenmi ştir. çok fazla (2.20 mm) ve sert olmasından ileri gelmi ştir. 16-GE-010 nolu tipin randıman ora- nının di ğerlerine göre daha yüksek olmasının SONUÇLAR VE TARTI ŞMA sebebi ise kabuk kalınlı ğının çok az (0.90 mm) olmasından ileri gelmi ştir. Bu tipin ayrıca yük- Ara ştırma süresince her yıl düzenli ürün ve- sek verimli olu şu aldı ğı tartılı derecelendirme ren ümitvar tipler ilçelere göre belirlenmi ş puanının artmasına sebep olmu ştur. Çizelge 2. Gemlik’den selekte edilen ceviz tiplerinin pomolojik de ğerleri ve tartılı derecelendirme puanları (2003-2005). Table 2. Some pomological characteristic and weighted rankit scores of selected walnut types from Gemlik. Kabuklu Randıman Meyve Tartılı dereceleme Seleksiyonlar İç a ğırlık Meyve eni ağırlık (%) boyu puanı Selection (g) (mm) (g) Percent (mm) Weighted rankit number Kernel weight Nut width Nut weight kernel Nut length score 16-GE-001 13.00 7.43 57.16 32.60 45.00 710 16-GE-002 16.44 7.30 44.40 32.58 39.08 620 16-GE-003 14.70 6.95 47.27 32.73 37.71 650 16-GE-004 12.58 6.80 54.05 32.45 41.53 690 16-GE-005 17.65 9.00 50.99 35.66 46.08 760 16-GE-006 12.30 6.54 53.17 30.00 38.52 650 16-GE-007 14.90 6.39 42.88 36.54 38.10 730 16-GE-008 14.60 7.70 52.74 32.50 35.61 690 16-GE-009 13.58 7.11 52.36 32.09 41.32 670 16-GE-010 11.65 6.68 57.35 30.00 38.56 720 16-GE-011 16.17 8.70 53.80 38.47 46.68 700 16-GE-012 13.05 7.12 54.55 30.89 41.00 710 Verimliliklerini ara ştırma süresince devam bölgede en yüksek puanı almı ştır. Ayrıca bu ti- ettiren 11 tipin yer aldı ğı İznik yöresinde ise en pin fazla geli şmedi ği ve 4 ile 6 lı meyveler o- iri meyveler ortalama 16.80 g kabuklu meyve lu şturdu ğu tesbit edilmi ştir. Yapılan seleksiyon ile 16-İZ-005 nolu tipten ve en küçük meyveler genelinde ceviz antraknozuna en dayanıklı tip ise 10.82 g ile 16-İZ-011 nolu tiple belirlenmi ş- 16-İZ-005 nolu tip olmu ştur. Bu tipin meyvele- tir (Çizelge 3). Meyve irili ği fazla olmamasına rinin de iri olmasına ra ğmen kabu ğunun kalın ra ğmen (11.60 g) randımanının (%55.17) yük- (1.88 mm) olması, bu tipin aldı ğı puanları dü- sek olması nedeni ile 16-İZ-004 nolu tip bu şürmü ştür. 59 Çizelge 3. İznik’den selekte edilen ceviz tiplerinin pomolojik de ğerleri ve tartılı derecelen- dirme puanları (2003-2005).