T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Anabilim Dalı Hititoloji Bilim Dalı Doktora Tezi II. MURŞİLİ VE DÖNEMİ Metin Alparslan 2502000009 Tez Danışmanı Prof. Dr. Ali Dinçol İstanbul 2006 T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Anabilim Dalı Hititoloji Bilim Dalı Doktora Tezi II. MURŞİLİ VE DÖNEMİ Metin Alparslan 2502000009 Tez Danışmanı Prof. Dr. Ali Dinçol İstanbul 2006 Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: T-116/11112002 . TEZ ONAYI Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Anabilim Dalında 2502000009 numaralı Metin Alparslan’ın hazırladığı “II. Murşili ve Dönemi” konulu DOKTORA TEZİ ile ilgili Tez Savunma Sınavı, Lisansüstü Öğretim Yönetmeliği’nin 35.Maddesi uyarınca …………………, ………………. günü saat: …./….’de yapılmış, sorulan sorulara alınan cevaplar sonunda adayın tezinin ..............................’ne* OYBİRLİĞİ /OYÇOKLUĞUYLA karar verilmiştir. “II. Murşili ve Dönemi” Metin Alparslan Öz Hitit krallarından olan II. Murşili, bugüne kadar bulunan Hitit çiviyazılı metinlerin arasında, en çok belge bırakan Hitit hükümdarıdır. Buna rağmen şimdiye kadar ayrıntılı bir araştırmaya konu olmamış, sadece bazı yönleri ile incelenmiştir. Çalışmamızın bir bölümü, bu Hitit kralı hakkında elde edilen bilgileri bir araya getirerek kendisi hakkında yeni sonuçlara varmaktır. Bu amaçla hem birincil kaynaklar olarak adlandırdığımız Hitit Çiviyazılı metinler ile mühürlerin orijinal kopyaları değerlendirilmiş, hem de daha evvel yapılmış olan incelemeler üzerinde çalışılmıştır. Böylelikle bahsi geçen Hitit kralının döneminde hâlâ sorun olmaya devam eden “Murşili’nin Eşleri” gibi sorunlara ışık tutulmuştur. Bununla beraber Murşili’nin karakteri üzerin de yeni sonuçlara ulaşılmıştır. Tezimizin diğer amacı ise, Murşili Dönemi’nde Hitit tarafında yer almış kişilerin ve bunların arasında özellikle görevlilerin devamlılığını tespit etmeye çalışmaktı. Bunun için öncelikle Hitit yazılı belgelerin arasında çok önemli bir yeri olan “Murşili Annalleri”nde geçen ve Hitit kralının emrinde bulunan tüm şahıs isimleri tespit edilmiş ve diğer yazılı belgelerde aranmıştır. Kesin olarak aynı kişi hakkında bilgi veren belgeler ise, bir araya getirilmiş ve bu şekilde kişilere dair yeni sonuçlara ulaşılmıştır. Bazı şahısların unvan değişiklikleri o kişilerin bir anlamda ‘kariyerlerini’ yansıtırken, bundan sonra bazı metinlerin tarihlendirilmesinde de yardımcı olacağı kanısındayız. iii “II. Murshili and his Age” Metin Alparslan Abstract Among the Hittite kings, Mursili II is the only ruler that left us the highest number of documents, but has never been subject to a detailed study, other than some aspects of his reign. A part of my study aims at gathering all the evidence on his reign and reach new conclusions about this prolific king. In this respect I have evaluated the Hittite tablets and seals of the period along with a re-examination of the previous studies. Thus I was able to find answers to the questions such as the “wifes of Mursili” and to reveal some new aspects of his character. Another aim of my thesis is to study the continuation of persons around Mursili, a method named as “prosopograhy”. In order to achieve this goal, I have listed all the personal names in the annals of Mursili and sought them in other texts. The documents which give information about the same person were combined to give an idea of his career, which hoperfully help to date several problematic texts. iv Önsöz Hitit kralları arasından en fazla yazılı belge bırakan II.Murşili Dönemi’ni incelemek; zevkli olduğu kadar, zorlu ve meşakkatli bir proje idi. Ancak sadece tüm belgeler bir araya getirildiği taktirde bu Hitit kralını tüm yönleri ile incelemek ve sonunda bir karakter olarak ortaya koymak mümkün olacaktı. Hitit belgeleri, bilindiği gibi bir devlet arşivinin belgeleridir. Dolayısıyla bu belgelerden kralların şahsiyetlerini yansıtmalarını beklemek doğru değildir. Kralların şahsiyetleri hakkında bilgi edinmek için, Hitit kâtiplerinin satır aralarına gizlediklerini okumamız gerekir. Diğer bir ifade ile, yazmadıklarını okumaya çalışmamız gerekir. Tezimizin amaçlarından biri de Murşili’nin karakterini anlaşılır kılmaktı. Çünkü tarih yazmak için, belgeler kullanılması şart olsa da, asıl ulaşılması istenilen öğe belgenin kendisi değil, ardındaki insandır. Çalışmalarımı yakından takip eden ve her aşamasında bana yol gösteren Hocam Prof. Dr. Ali Dinçol, kuşkusuz bu tezin oluşmasında da büyük rol oynamıştır. Hocam Prof. Dr. Belkıs Dinçol titizlikle ve dikkatle çalışmamı takip etmiş ve her aşamasında yardımlarını esirgemeyerek destek olmuştur. Hocam Prof. Dr. Ali Dinçol’a ve Hocam Prof. Dr. Belkıs Dinçol’a gösterdikleri sabır, verdikleri güven ve sağladıkları bilgiler için gönülden şükran ve teşekkürlerimi sunarım. Tezi sabırla okuyup, Türkçe’sinin daha güzel olmasına katkıda bulunan, dostum Atilla Doğrusoy’a da bir teşekkür borçlu olduğumu, burada ifade etmek istiyorum. Ayrıca, Alman Arkeoloji Enstitüsü ile Tübingen Eberhard-Karls- Üniversitesi’ne beni layık gördükleri burslarından dolayı ve Alman Arkeoloji Enstitüsü İstanbul Şubesi’ne, bana sağladığı çalışma ortamı için teşekkür ederim. Tezi oluşturulma aşamasında yardımlarını hep gördüğüm Meslektaşım Hasan Peker’e de burada teşekkür etmek istiyorum. Her zaman yanımda olan ve çalışmamın her aşamasında güvenini ve desteğini hiç eksik etmeyen, Meslektaşım ve Eşim Araş. Gör. Meltem Alparslan’a da teşekkür etmeyi bir borç bilirim. v Bu çalışma, İstanbul Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: T-116/11112002 . vi İçindekiler Öz …………………………………………………………...……………………………….iii Abstract ……………………………………………………………………………………..iv Önsöz .……………………………………………………………….……………………....v İçindekiler ………………………………………………………………………………….vıı Tablolar ve Şekiller .......…………………………………………………………………....x Kısaltmalar…………………………………………………………………………………..xı Giriş ……………………………………………………………………………………...…..1 1. II. Murşili‘nin Soyağacı ve Aile İlişkileri ……………………………….......................3 1.1. II. Murşili’nin Soyağacı ……………………………………………………….3 1.3. II. Murşili’nin Mühürleri …………………………………..…........................6 1.2. Tavananna – Gaşşul(iy)aviya………………………………………………..8 1.4. II. Murşili-Danuhepa ………………………………………………………...30 2. II. Murşili Dönemi’nin Siyasal Olayları ……………………………………………….41 2.1. I. Şuppiluliuma ve I. Arnuvanda Hükümdarlıklarında …………………...41 Hitit Devleti’nin Durumu: Bir Özet ……………………………………..41 2.2. II. Murşili’nin İlk On Yılı (Yükselme ve Sağlamlaştırma Dönemi) ..........44 2.2.1. II. Murşili’nin Tahta Çıkışı ……………………………………….44 2.2.2. Kuzey …………………………………………….………………..52 2.2.3. Batı ………………………………………………………………...60 2.2.4. Güney ………………………………………………….………….70 2.2.5. II. Murşili’nin Dokuzuncu Hükümdarlık Yılı ……………………83 2.2.6. II. Murşili’nin Onuncu Hükümdarlık Yılı .…………………..…...87 2.3. II. Murşili Dönemi’nin Onuncu Hükümdarlık Yılı Sonrası ……………….89 2.3.1. II. Murşili’nin Kazanımlarını Koruma Çalışmaları ……………………..89 3. Tarih Yazıcılığı………………………………………………………………………….99 3.1. ‘Tarih’ ve ‘Tarih Yazıcılığı’ Terimleri……………………………………….99 3.2. Hititler’in Tarih Yazıcılığın Anahatları…………………………………….101 3.3. II. Murşili’nin Tarih Yazıcılığı………………………………………………104 vii 3.3.1. II. Murşili’nin Onyıl Annalleri (CTH 61 I) …………………….105 3.3.2. II. Murşili’nin Ayrıntılı Annalleri (CTH 61 II) …………………..108 3.3.3. I. Şuppiluliuma’nın İcraatları (CTH 40) ……………………….109 3.3.4 II. Murşili’ye Ait Haç Mühür …………………………………….109 3.4. Tarihçilik Örnekleri Işığında II. Murşili’nin Karakteri…………………….110 4. II. Murşili’nin Konuşma Bozukluğu (Afazi-Disartri) ………………………………..114 4.1. Terimlerin Tanımları ve II. Murşili’nin Hastalığının Teşhisi ……………114 4.2. Hitit Belgelerinde II. Murşili’nin Konuşma Bozukluğu ………………….116 5. II. Murşili Dönemi’nde Veba …………………………………………………………125 5.1. Veba’nın Tanımı …………………………………………………………...125 5.2. II. Murşili’ye Ait Metinlerde Salgın Hastalıklar ………………………….127 6. II. Murşili’nin Dini Kişiliği ……………………………………………………………..132 7. Prosopografi…………………………………………………………………………...138 7.1. Aranhapilizzi ……………………………………………………………….138 7.2. Hudupiyanza ……………………………………………………………….142 7.3. Kantuzili …………………………………………………………………….145 7.4. Gulla ………………………………………………………………………...153 7.5. Kurunta (DLAMMA) ………………………………………………………..154 7.6 Kuwalanamuwa. ……………………………………………………………155 7.7. Malaziti ……………………………………………………………………..156 7.8. Nanaziti …………………………………………………………………….159 7.9. Nuvanza ……………………………………………………………………161 7.10 Tarhini ……………………………………………………………………...162 7.11. Ura-Tarhunta ……………………………………………………………..164 8. Sonuç…………………………………………………………………………………..169 9. Bibliyografya…………………………………………………………………………...172 10. Ekler…………………………………………………………………………………..203 Tablolar ………………………………………………………………………….204 Haritalar …………………………………………………………………………207 viii Levhalar ………………………………………………………………………….210 11. Özgeçmiş……………………………………………………………………………..215 ix Tablo, Resim, ve Harita Listesi (Bkz.: EKLER) Tablo 1: İşlenen Hititçe Metinlerin Listesi Tablo 2: Hititlerde Tarih Yazıcılığı (Cancik, 2002’e göre) Tablo 3: Murşili’nin Annalleri’ne Göre Kutlanan Bayramlar Tablosu Harita 1: M.Ö. 13. yy. Anadolu (Starke, sergi haritası) Harita 2: M.Ö. 15.-14. yy. Suriye (Starke, sergi haritası) Harita 3: M.Ö. 13. yy. Suriye (Starke, sergi haritası) Levha 1: Res. 1 Beran 228a+b+c Res. 2 Beran 227 Res. 3 RS 14.202 Res. 4 SBo I 43 Levha 2: Res. 1 Bo 99/69 (Otten, 2000: 375) Res. 2 Bo 78/56 (Dinçol, 2001: 90) Res. 3 SM 90/2 (Herbordt-Alkan, 2000: 95) Res. 4 Herbordti 2005: no. 186 Res. 5 Herbordti 2005: