o W3 (y V. /ANT /Van ,>< \ % CAERT-THRESOÖR TIJDSCHRIFT VOOR DE GESCHIEDENIS VAN DE KARTOGRAFIE IN NEDERLAND 4e jaargang, 1985 nr. 4 CAERT-THRESOOR TIJDSCHRIFT VOOR DE GESCHIEDENIS VAN DE KARTOGRAFIE IN NEDERLAND Inhoud 4e jaargang, 1985 nr. 4 Redactioneel 61 Aehttiende-eeuwse Nederlandse kaarten van het Turkse Rijk, een terreinverkenning E. Runia 62 Het vermeende plagiaat van Frederick de Houtman. Redactioneel Een episode uit de geschiedenis van de hemel- kartografie De werkgroepsdag over polderkartografie op 26 okto­ E. Dekker 70 ber j.l. overtrof zeker wat belangstelling betreft, de eerste dag die vorig jaar in Enkhuizen gehouden werd. Varia Cartographica 77 De wat meer centrale lokatie te Leiden zal hieraan mede debet zijn geweest. Er wordt nog gezocht naar wegen Besprekingen 78 om de uitgesproken lezingen in aangepaste vorm te pu­ Nieuwe literatuur en facsimile-uitgaven 80 bliceren. Wellicht is het mogelijk om in het komende jaar een extra dik speciaal nummer van Caert-Thresoor Inhoud 4e jaargang 80 daaraan te wijden. In de planning voor 1986 zijn ook o.m. enkele bijdragen over provinciekaarten opgeno­ Redactie men. R.C.M. Braam, drs. M.M.Th.L. Hameleers, drs. P.C.J. van der Krogt, mw. Chr.A.M. Kuyer, J.D.N. Vis, drs. We lichten een tipje van de sluier op door aan te kondi­ J.W.H. Werner en drs. C.J. Zandvliet. gen dat in 1989 in Nederland (Amsterdam, Leiden, Den Haag) de XlIIth Conference on History of Cartograp­ Redactiesecretariaat hy gehouden zal worden. Deze onder auspiciën van Kopij, recensie-exemplaren enz. zenden aan: Imago Mundi staande conferentie wordt georganiseerd Drs. M.M.Th.L. Hameleers, Geografisch Instituut, Postbus 80.115, 3508 TC Utrecht. door de Nederlandse Vereniging voor Kartografie. De Werkgroep voor de Geschiedenis van de Kartografie, Correspondenten die voor deze speciale gelegenheid uitgebreid wordt, zal Mw. L. Danckaert, Brussel; mw.dr. Y.M. Donkersloot- het inhoudelijke gedeelte van de organisatie voor zijn de Vrij, Odijk; R.W. Karrow Jr., Chicago, 111.; P.H. rekening nemen. Ook in Caert-Thresoor zult u op de Meurer, Heinsberg (BRD); mw.dr. M. Pastoureau, Pa­ rijs; mw. S. Tyacke, Londen. hoogte gehouden worden. De redactie heeft suggesties ontvangen om indien mo­ Abonnementen en administratie gelijk wat meer voor menige collectionneur interessante Abonnementen (alleen per hele jaargang) ƒ 20,— per bijdragen over bijzondere staten van gedrukte kaarten jaar (vier nummers), buitenland ƒ 25,—. Losse num­ mers ƒ 7,50. Opgave van abonnementen, adreswijzigin­ op te nemen. Aangezien specialistische kennis hiervoor gen en bestellingen van losse nummers aan: Postbus 68, gewoonlijk juist in die kringen aanwezig is, geven we 2400 AB Alphen aan den Rijn, tel. 01720-72458, Post- deze wens en aansporing aan potentiële auteurs graag gironummer 5253901. door. Zowel langere als kortere bijdragen zijn welkom. Copyright Het overnemen of vermenigvuldigen van artikelen is slechts geoorloofd na schriftelijke toestemming van de redactie. Advertentietarieven hele pagina per nr. ƒ 100,— halve pagina per nr. ƒ 70,— 1/4 pagina per nr. ƒ 50,— Bij plaatsing in één jaargang (4 nrs.): wisselende tekst 10% korting; zelfde tekst 15% korting. Vraag en aanbod Kleine advertenties van abonnees kunnen worden opge­ nomen à ƒ 5,— per 12 woorden. Opgave aan de admi­ nistratie. ISSN 0167-4994 61 Eelco Runia Achttiende-eeuwse Nederlandse kaarten van het Turkse Rijk, een terreinverkenning1 Inleiding en probeert te ontcijferen, willen Blakemore en Harley de latente inhoud van kaarten ontdekken. Kaarten zijn De geschiedenis van de kartografie heeft zich altijd volgens hen symbolen van een cultuur; uit kaarten zou­ vooral bezig gehouden met bibliografische aspecten van den sociale waarheden en halfbewuste structuren en oude kaarten. De inhoud, het kaartbeeld, werd wel be­ waarden af te leiden moeten zijn. wonderd maar nauwelijks bestudeerd, behalve mis­ Toen ik me, in het kader van een doctoraalwerkcollege schien om bibliografische redenen. Bagrow en Skelton geschiedenis, ging verdiepen in de manier waarop Ne­ bijvoorbeeld delen in hun standaardwerk mee dat ze de derlanders in de achttiende eeuw het Turkse Rijk op inhoud van kaarten buiten beschouwing zullen laten: kaartmateriaal afbeeldden, hoopte ik uit de kaarten 'we exclude any examination of their content, of scien­ conclusies te kunnen trekken over hoe men in Neder­ tific methods of mapmaking, of the way the material is land aankeek tegen het Turkse Rijk en, zo mogelijk, collected or of the compilation of maps'.2 hoe dit in de loop van de eeuw veranderde. Mogelijk De laatste jaren is er meer aandacht voor de inhoud van zou uit een 'toeristischer' worden van de kaarten afge­ kaarten. Een belangrijke stimulans ging uit van een leid kunnen worden dat de Turken, na in 1683 van voor lang artikel van M.J. Blakemore en J.B. Harley.3 Zij de muren van Wenen verdreven te zijn, militair steeds propageren een structuralistische benadering: kaarten minder een bedreiging vormden en steeds meer onscha­ zeggen iets, kaarten zijn te beschouwen als taal. In na­ delijk en pittoresk werden. volging van Panofsky, die de iconografie van schilderij­ Mijn hoop werd niet bewaarheid. Het is uiterst moeilijk ——3t!—' —*•«*..*•>,• • ""—"•——•"-. « —' —• PLAN tres Exa&e ou on peut voir îa Battaiîîe Vidor îenfe (remportée par la Grace de Dieu,) avec l'Armée de fa Majefté Imperiale fous lé Commande du A Potit Oitomu« tfsnt rotnf« ii T«w conclue, poot »* «t i « &**• U faire Foi fui sa*; piifijor 1* Gmrnf V^r, !e Strsski« & ÏA^IM GloriaïS t'a- :&<tt:hiilit:iti0f'» Prtnct Eigen e fur l'Annécdes Turks, commandé par k Primo Vifier, étanrarrivécaSaiankemcn, tejAoufl, 1716. •••.-. : .• :...• oStï) KM daaüiït pat < • .!!;:c;i;-]'s;îpi<si(SISa:lï3:ïi«iï"u?sD.-ïa. ("-.: . j-.=:-rB'r-, .;•:•- • «s ; & ä|Mi filun? tuBKÎ !* <*>.!>...:.. - — «.™«~l~~ f-"tÖit,TO «™„ :<• -. P.S. Auunt qae IcisiRs apä ptrnttür;- ;<• •'• ^ri'n-i. w.v •a MuttÏK !r: que piJBt mcfîi; (PLAN delà B«i ; :;::•'• ta • • l'Empereur foï s; Comsii-, •f.-iuGraiid Turk, états:CiitnrnaiWi <>ii ;'• PnaioVifia. a R^wM) AUh :llti-><,tl & £'SM.*« I fclwgfni, Conlnum ici KtgiaiBHi Jt :ï:ra:î«m4ri!"-ii:(if.i.'3»fr-aeiài>tania(e1 foi prit. Lts Eni«ai!i : • |,;j ;,h,., \ ;,..<••,.':•*• ••,~r,«rf3^.>nC*WI*HitP.t, -•• r<: libera­ te franuüc, $uàï pJr 1« Geis; c!c KJ;X •••.;•: mttmi a u a c :'.••' .• ::• '•;••• •••.•• • • . 'S«« 'î * " »W» • " 'S"'\ ' . i-Ùnc patilc!^ :i j*«j^r!<-i«icii(Winisr.ai'.:-!îï, ouc Moou j; loctaäts Ils «£ *I,M ;1JIIS ;« Rni-insntaMiii. iiuui l'inWUiCik <W otdis« lire • SU îi« as is^ïiw SuEaataài. 'liiMUtiiriwigae, «tinta Een vroeg achttiende-eeuwse oorlogskaart: de slag bij Salankemen, beter bekend als de slag bij Peterwaradin (1716). Prins Eugenius van Savoye bracht hier het Turkse leger een zware nederlaag toe (coll. Bodel Nijenhuis, P 168 N 57). 62 i J épAesuJ rurnc *Ji | i NJ?***jif ! j 2 Smyrna, 1 1 A'S $ 'Terqamuw. .n- ^JBer î 4 JTwxtira a-, ±ikkt i Af SarJes • \ M J, R N 7 £œJcù>ea n c?k; P o >i j ! '•HSU ' <k* i | 8 « .M.VUMAKV "'" -> **% ix ' ' 1.-^ \1\ 1 \ 1 : r ii ;;; \ \|Aî « •"&<*** Fragment van de kaart Regnum Persicum Imperium Turci- Fragment van hetzelfde gedeelte van het Turkse Rijk op de cum van R. en J. Ottens (Amsterdam, ca. 1740) (coll. Bodel Carte de la Partie Septentrionale de l'Empire Otoman van Nijenhuis, P 173 N 3). Rizzi Zannoni (Frankrijk, 1774) (coll. Bodel Nijenhuis, P 167 N S1). om zinnige conclusies te trekken uit de inhoud van enhuis, aan kaarten en atlassen beschikbaar was. Ook kaarten en dit des te meer naarmate minder bekend is deze beperking werd uitsluitend ingegeven door prakti­ over de kaarten in kwestie. Over Nederlandse of West- sche motieven. europese kaarten van het Turkse Rijk is, voorzover ik kon nagaan, niets bekend. Sterker nog, over de Neder­ landse achttiende-eeuwse kartografie in het algemeen is Ontwikkelingen in de achttiende-eeuwse kartografie niet veel literatuur voorhanden. Om deze reden hebben Deze stand van zaken in de kartografie in een bepaald mijn bevindingen over achttiende-eeuwse Nederlandse land wordt vanaf de achttiende eeuw bijna altijd afge­ kaarten van het Turkse Rijk een terreinverkennend ka­ meten aan de manier waarop dat land door haar eigen rakter. Desondanks is het mogelijk om via de kaarten kartografen in kaart gebracht wordt. De tendens is in van het Turkse Rijk een aanvulling te geven op het de richting van een meer nationale kartografie en in bestaande beeld van de achttiende-eeuwse Nederlandse Frankrijk bijvoorbeeld gaat deze tendens gepaard met kartografie. belangrijke ontwikkelingen op organisatorisch gebied. Vanouds waren geïsoleerde grootheden als Cruquius en Vooral in Engeland is in de achttiende eeuw een andere de Hattinga's lichtjes in de nevel van de achttiende tendens te bespeuren: een toenemende thematische spe­ eeuw, maar een thematische in plaats van persoonsge­ cialisering (meteorologische, 'magnetische' en geologi­ richte aanpak kan een bijdrage zijn aan het ontstaan sche kaarten). Wat Nederland betreft: van een nationa­ van een evenwichtiger beeld. le kartografie was hier geen sprake, van specialisering Nog enkele opmerkingen over de grenzen van mijn on­ echter wel (bijv. de waterstaatskartografie). derzoek. Ik heb me beperkt tot kaarten uit de periode Veel van de ontwikkelingen in de achttiende-eeuwse ca. 1680 tot ca. 1790. De onderzochte periode wordt kartografie zijn onder de noemer te brengen van een dus enerzijds begrensd door het ontzet van Wenen grotere rationalisering van het kaartbeeld. Zo worden (1683) en anderzijds door de Franse revolutie. Beide op sommige achttiende-eeuwse kaarten decimale jaartallen zijn in de geschiedenis van de kartografie van schaalverdelingen gebruikt. Het vogelvluchtperspectief- geen enkel belang en zijn uitsluitend om praktische re­ artistiek maar niet rationeel - maakt hoe langer hoe denen gekozen. Een andere beperking is geweest dat ik meer plaats voor een meer abstracte orthogonale pro­ voornamelijk heb gesteund op wat er in de Leidse Uni­ jectie (hoewel - vooral bij de afbeelding van steden - versiteitsbibliotheek, en speciaal de Collectie Bodel Nij­ mengvormen blijven voorkomen).