OD REDAKTORA Wolność i Solidarność STUDIA Z DZIEJÓW OPOZYCJI WOBEC KOMUNIZMU I DYKTATURY 1 JAN SKÓRZYŃSKI Wolność i Solidarność Studia z dziejów opozycji wobec komunizmu i dyktatury ISSN: 2082-6826 Rada Naukowo-Programowa: Anne Applebaum, Jerzy Eisler, Andrzej Friszke, Paweł Golak, Aleksander Hall, Jerzy Holzer, Basil Kerski, Jacek Kołtan, Ireneusz Krzemiński, Andrzej Paczkowski, Aleksander Smolar, Edmund Wnuk-Lipiński Redakcja: Andrzej Kaczyński, Jakub Kufel (sekretarz), Przemysław Ruchlewski, Jan Skórzyński (redaktor naczelny), Małgorzata Strasz Wydawca: Adres Wydawcy: Europejskie Centrum Solidarności ul. Doki 1, 80–958 Gdańsk tel. (058) 767 79 71, fax (058) 767 79 78 e-mail: [email protected] Projekt graficzny i skład: Piotr Białas / www.tatastudio.pl Korekta: Małgorzata Strasz Druk i oprawa: Zakład Poligraficzny Normex Nakład: 1000 egzemplarzy 2 Wolność i Solidarność | NR 5 OD REDAKTORA WOLNOŚĆ I SOLIDARNOŚĆ NR 5 SPIS TREŚCI 4 OD REDAKTORA SIERPIEŃ 1988 153 JAN SKÓRZYŃSKI Strajki, cenzura i prawa człowieka ESEJ 155 Maryjo, pobłogosław Solidarność. Rozmowa 6 ANNE APPLEBAUM Żelazna kurtyna z Eugeniuszem Polmańskim ŚWIADECTWA SALON KULTURY NIEZALEŻNEJ 16 BRONISŁAW KOMOROWSKI Lata opozycji 165 TOMASZ ŁUBIEŃSKI Snobizm i opozycja 37 KAROL MODZELEWSKI Obrona konieczna. 168 PAWEŁ SOWIŃSKI Europa George’a Mindena Wspomnienia z Marca ARCHIWUM WOLNEJ MYŚLI STUDIA 183 ZDZISŁAW NAJDER Polskie Porozumienie 50 LESZEK BIERNACKI Początki Wolnych Związków Niepodległościowe: Polska a Niemcy Zawodowych Wybrzeża 63 ANDRZEJ FRISZKE Uciec przed konfrontacją. EX LIBRIS Koncepcja rządu narodowego w 1981 roku 188 ALEKSANDER HALL Jan Paweł II i walka z komunizmem 76 JAN OLASZEK Program podziemnej Solidarności 191 TOMASZ JASTRUN Królestwo wolnego słowa 88 GABRIEL DOHERTY Irlandia, NATO i strach przed inwazją w Polsce 1980–1981 197 ŁUKASZ GARBAL Historyk nie jest prokuratorem ani obrońcą 109 PATRYK PLESKOT Nierealna Realpolitik. Republika Bońska wobec stanu wojennego i normalizacji 201 JÓZEF MARIA RUSZAR W oczach rosyjskich niepokornych w Polsce 1981–1986 208 TOMASZ WIŚCICKI Jak nie uratowano komunizmu w Polsce INTERPRETACJE 212 JAN OLASZEK Szczecińska konspira 123 PIOTR WCIŚLIK Totalitaryzm w myśleniu 216 MICHAŁ SIEDZIAKO Wolność i Pokój – autoportret politycznym opozycji demokratycznej 220 NOTY O KSIĄŻKACH 3 JAN SKÓRZYŃSKI OD REDAKTORA Opozycja przeciw rządom komunistycznym w Polsce wypływała z dwóch głównych źródeł. Nurt pierwszy wywodził się z postawy tradycyjnego patriotyzmu i dążeń niepodległościo- wych, odwoływał się do dziedzictwa II Rzeczypospolitej i Armii Krajowej. PRL odrzucał jako dyktaturę z obcego nadania, państwo niesuwerenne, wrogie wartościom narodo- wym i religijnym. Nurt drugi tworzyli ludzie czerpiący z tradycji polskiej lewicy, niekiedy sami zaangażowani w komunizm w pierwszych dekadach, by następnie – w roku 1956, 1968 lub 1980 – mu się przeciwstawić w imię liberalnej demokracji i powszechnych praw człowieka. Oba te nurty – zarysowane tutaj w grubym uproszczeniu – współtworzyły opozycję demokratyczną lat siedemdziesiątych. Owych ideowych podziałów nie da się wszakże opi- sać w kategoriach przynależności do ROPCiO czy KPN z jednej strony i KSS KOR z drugiej. We wszystkich tych środowiskach działali ludzie wywodzący się z różnych tradycji. Wśród nich było również wielu takich, którzy nie chcieli się definiować w antynomiach prawica – lewica, tradycja – nowoczesność. Warto też pamiętać, że choć dziś dawni opozycjoniści często akcentują różnice między sobą, to z pewnością więcej ich wówczas łączyło niż dzieliło. Fenomenem polskiego ruchu wolnościowego były nie ideowe i polityczne spo- ry, zrozumiałe i naturalne, lecz poczucie antytotalitarnej wspólnoty, które pozwoliło na pokonanie konfliktów i utworzenie najsilniejszej w bloku sowieckim opozycji przeciwko rządom komunistycznym. Jedyną w swoim rodzaju syntezą rozmaitych odmian oporu wobec komunizmu była Solidarność, łącząca piłsudczyków i narodowców, chadeków i liberałów, socjalistów i anarchistów, godząca wrażliwości różnego typu, odwołujące się zarówno do narodowej suwerenności, jak i sprawiedliwości społecznej. W tym numerze „Wolności i Solidarno- ści” publikujemy wspomnienia dwóch postaci reprezentujących różne drogi polskich niepokornych XX wieku. Bronisław Komorowski za sprawą rodzinnej genealogii i poli- tycznego temperamentu należał do tradycyjnego nurtu opozycji. Współdziałał jednak zarówno z KOR, jak i ROPCiO, mając własne środowisko Biblioteki Historycznej i Literackiej. Karol Modzelewski był jednym z czołowych przedstawicieli rewizjonizmu, osądzającego socjalizm realny wedle miar socjalizmu idealnego. W latach sześćdziesiątych atakował dyktaturę partii w języku marksistowskiej lewicy, za co zapłacił latami więzienia. Obaj spotkali się w 1980 r. w ruchu Solidarność, a szesnaście miesięcy później trafili do więzień gen. Jaruzelskiego. 4 Wolność i Solidarność | NR 5 OD REDAKTORA Czy można było uniknąć stanu wojennego i znisz- udało się ustabilizować władzy ani narzucić trwałego czenia „pierwszej” Solidarności? O dylematach lat ładu totalitarnego. Po głębokim kryzysie i buntach 1980–1981 i koncepcjach politycznych Jacka Kuro- lat 1953–1956 złagodzili swoje rządy, jednak wciąż nia, który uparcie szukał wyjścia z sytuacji bez wyj- „ponosili porażkę za porażką – i nieustannie zmie- ścia, traktuje studium Andrzeja Friszkego. Istnienie niali taktykę, aż w końcu w 1989 r. całkowicie od- Solidarności stanowiło tyleż wewnętrzny problem dali władzę” – pisze autorka Gułagu w swojej nowej polski, ile kwestię międzynarodową. Dwa materiały książce, której fragment prezentujemy. Piotr Wciślik tego numeru „Wolności i Solidarności” przedstawiają śledzi losy pojęcia totalitaryzmu w myśli opozycji reakcje Zachodu na wyzwanie, jakim było powstanie demokratycznej i jego ewolucję po upadku systemu. niezależnego związku zawodowego w kraju należą- Paweł Sowiński opisuje zorganizowany przez Ame- cym do Układu Warszawskiego. Gabriel Doherty opi- rykanów system wspierania wydawnictw emigracyj- suje stosunek Irlandii do groźby inwazji sowieckiej na nych, często przedrukowywanych w kraju poza zasię- Polskę. Patryk Pleskot pokazuje trudności Republiki giem cenzury. Ta literacka dywersja odegrała w walce Federalnej Niemiec w znalezieniu właściwej odpowie- z komunizmem rolę niepoślednią. Ściśle kontrolujący dzi na ostry antysolidarnościowy kurs ekipy rządzącej wszystkie środki społecznego przekazu urząd cenzu- w PRL. ry stanowił bowiem jeden z fundamentów systemu. Anne Applebaum przypomina w swoim eseju Jak to wyglądało w praktyce, można się przekonać pierwszą dekadę systemu komunistycznego w Pol- na przykładzie wywiadu z 1988 r. z zaznaczonymi sce, na Węgrzech i w Niemczech Wschodnich. Choć ingerencjami Głównego Urzędu Kontroli Publikacji Stalin i jego namiestnicy w Warszawie, Budapeszcie i Widowisk. i Berlinie dużym nakładem sił zniszczyli instytucje społeczeństwa obywatelskiego, to komunistom nie Jan Skórzyński 5 ANNE APPLEBAUM ESEJ ŻELAZNA KURTYNA ANNE APPLEBAUM Słowo totalitaryzm – choć najczęściej używane w odniesieniu do hitlerowskich Niemiec i stalinowskiego Związku Radzieckiego – pierwszy raz padło w kontekście włoskiego amerykańska pisarka i dziennikarka, faszyzmu (totalitarismo)1. Mimo że określeniem tym posłużył się krytyk systemu, absolwentka Yale University, studiowała Benito Mussolini przyswoił je z entuzjazmem i w jednym z przemówień zawarł jego – do także w London School of Economics i na dziś najtrafniejszą – definicję: „Wszystko w państwie, nic przeciw państwu, nic poza Uniwersytecie Oksfordzkim. Komentatorka 2 „The Washington Post”, publikuje m.in. państwem” . Uściślając tę definicję, można powiedzieć, że ustrój totalitarny to sys- w „The New York Review of Books”, tem zakazujący istnienia wszelkich instytucji poza tymi, które sam oficjalnie zatwier- „The Spectator”, „Foreign Afairs” dził. W reżimie totalitarnym jest zatem jedna partia, jeden system edukacyjny, jeden i „The Wall Street Journal”. Jej książka kierunek w sztuce, jedna centralnie planowana gospodarka, zhomogenizowane media Gułag (wyd. polskie 2005) otrzymała i jeden kodeks moralny. W takim ustroju nie ma niezależnych szkół, prywatnych firm, Nagrodę Pulitzera. Wydała także Między Wschodem i Zachodem. żadnych oddolnie tworzonych organizacji i żadnej krytycznej myśli. Mussolini i jego ulu- Przez pogranicza Europy (2001) oraz biony filozof Giovanni Gentile napisali kiedyś o koncepcji państwa wszechogarniającego: Iron Curtain: The crushing of Eastern „wszystko mieści się w państwie, i poza państwem nie istnieje nic ludzkiego, nic ducho- Europe 1944–1956 (2012). wego, ani tembardziej nie posiada jakiejkolwiek wartości”3. Słowo totalitaryzm rozeszło się z włoskiego do wszystkich języków w Europie i na świecie. Po upadku Mussoliniego jednak mało kto otwarcie popierał ten światopogląd, dlatego też z czasem przyjęła się definicja stworzona przez jego krytyków, z których wielu należało do największych myślicieli XX wieku4. Przytoczmy garść przykładów: Droga do zniewolenia Friedricha Hayeka to filozoficzna odpowiedź na wyzwanie totali- taryzmu, tak samo jak Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie Karla Poppera. Z kolei 1 Nieznacznie skrócony wstęp do książki Anne Applebaum, która ukaże się pod tytułem Żelazna kurtyna nakładem wydawnictwa Świat Książki (red.). 2 Termin ten ukuł Giovanni Amendola, przeciwnik Mussoliniego, w 1923 r. Sam Mussolini przyjął go w 1925 r.; często posługiwał się nim główny teoretyk faszyzmu Giovanni Gentile. Ogólne omówienie zob. A. Gleason, Totalitarianism: The Inner History of the Cold War, Oxford 1995, s. 13–18. 3