Michał Kaczy ński W zasobie Archiwum Pa ństwowego w Białymstoku Oddział w Łom ży w zespole „Zarz ąd Powiatowy Łom żyński [1843]1867-1918 ” znajduje si ę ksi ęga o sygnaturze 3900 i tytule „ Spisok vseh polity českih prestupnikov lomžinskago uzda c 1863 g. ”. Jest to alfabetyczny spis nazwisk mieszka ńców powiatu łom żyńskiego traktowanych przez rosyjskiego zaborc ę jako przest ępców w efekcie swojego uczestnictwa w Powstaniu Styczniowym b ądź sprzyjania mu. Obejmuje on nazwisk uło żonych według alfabetu rosyjskiego. Nale ży te ż pami ęta ć, i ż nazwiska nie s ą uło żone w układzie alfabetycznym ci ągłym co oznacza, że w obr ębie jednej litery pisz ący umieszczał je ju ż dowolnie. Odr ęcznie sporz ądzono linie tabel, które tak że wypełniano odr ęcznie, cyrylic ą, polskie nazwiska zapisano w transkrypcji rosyjskiej. W zwi ązku z nieczytelnym charakterem pisma wypełniaj ącego tabele w kilku miejscach nie udało si ę odczyta ć wszystkich zapisów, co zostało odpowiednio zaznaczone. Nale ży w trakcie poszukiwa ń pami ęta ć o tym, i ż nazwiska zaczynaj ące si ę w polskim alfabecie na liter ę J b ędą umieszczone w ksi ędze w zale żno ści od samogłoski za ni ą si ę znajduj ącej. Podobnie b ędzie w sytuacji nazwisk zaczynaj ących si ę na litery Ch i H wszystkie b ędą pod rosyjskim H jak równie ż zaczynaj ące si ę na Rz i Ż wszystkie będą pod rosyjskim Ż. Na ko ńcu ksi ęgi umiejscowiono „spis tre ści” przyporz ądkowuj ąc ka żdej z liter alfabetu numer strony od której zaczynaj ą si ę nazwiska od niej zaczynaj ące. SPIS WSZYSTKICH POLITYCZNYCH „PRZEST ĘPCÓW” POWIATU ŁOM ŻYŃSKIEGO Z 1863 ROKU. Wybuch powstania 22 stycznia 1863 roku nie zaskoczył mieszka ńców łom żyńskiego. Ju ż od czasu wydarze ń warszawskich ze stycznia 1861 roku i manifestacji patriotycznych z lat 1860-1861, trwały przygotowania do akcji zbrojnej. Ziemia Łom żyńska w planach powsta ńczych miała odegra ć znacz ącą rol ę. Lasy kurpiowskie przewidziane były jako obszar przyszłej koncentracji cz ęś ci oddziałów powsta ńczych. Zakładano mo żliwo ść wykorzystania tych terenów jako swoistego pomostu do rozprzestrzenienia si ę działa ń zbrojnych na Litw ę. Nie bez znaczenia pozostawał fakt, i ż blisko ść granicy z Prusami umo żliwiała sprowadzanie broni dla wojsk powsta ńczych. Oddziały te w planach miały mie ć, bardzo wa żne z perspektywy powodzenia całego powstania, zadanie przerwania komunikacji, szczególnie kolejowej, na trasie Warszawa – Petersburg. Przeprowadzona w Warszawie w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 „branka”, maj ąca na celu dezorganizacj ę przygotowa ń do powstania, przy śpieszyła jego wybuch. Rozkaz o rozpocz ęciu działa ń zbrojnych dotarł do Łom ży w nocy z 22 na 23 stycznia. Pierwsze potyczki z wojskami rosyjskimi miały miejsce ju ż nast ępnego dnia. Pocz ątkowo głównym ich zało żeniem było pozyskanie uzbrojenia dla lawinowo rosn ących w sił ę ludzk ą oddziałów powsta ńczych. Brak broni był w sumie główn ą przeszkod ą w ich działaniach. Silny rosyjski garnizon stacjonuj ący w Łom ży, uniemo żliwiał prowadzenie jakichkolwiek działa ń zbrojnych w mie ście, st ąd skupiono si ę na działaniach partyzanckich w terenie. Wyró żniały si ę w szczególno ści oddziały dowodzone przez płk. Konstantego Ramotowskiego, ps. „Wawer”, Władysława Cichorskiego, ps. „Zameczek”, Jakuba Jasi ńskiego, Ignacego Mystkowskiego, ps. „Ojciec”. Po pocz ątkowym chaosie organizacyjnym i kompetencyjnym wi ększo ść z działaj ących dot ąd na ternie powiatu łom żyńskiego oddziałów podporz ądkowano przybyłemu w lutym 1863 roku Zygmuntowi Padlewskiemu, który uporz ądkował do ść chaotyczne dot ąd działania. Partie powsta ńcze pocz ęły przeprowadza ć zorganizowane akcje maj ące na celu rozbicie pomniejszych garnizonów rosyjskich, przecinanie szlaków komunikacyjnych wojsk przeciwnika, pozyskiwanie środków pieni ęż nych. Zorganizowano żandarmeri ę powsta ńcz ą, która w latach 1863-1864 ukarała śmierci ą ponad 95 osób za szpiegostwo i dezercj ę. Powołano władze cywilne. Naczelnikiem powiatu łom żyńskiego został Wilhelm z S ędziwuj, naczelnikiem łom żyńskiego okr ęgu miejskiego został Ludwik Wro ński. Pierwszym komisarzem w Łom ży, zapewniaj ącym kontakt z władzami w Warszawie był Artur Awejde. Zorganizowano ci ągłe dostawy broni, żywno ści, pieni ędzy i odzie ży dla oddziałów. Powstała siatka informatorów, która na bie żą co informowała o ruchach wojsk rosyjskich powsta ńcze. Działaniom tym sprzyjało prawie całe łom żyńskie społecze ństwo. Mimo ci ągłej presji utraty życia, zdrowia, maj ątku, dorobku cz ęsto wielu pokole ń, na magazyny broni, żywno ści, odzie ży przeznaczano domy, aktywnie uczestniczono, w szczególnie ostry sposób karanej, agitacji patriotycznej. Konflikty wewn ątrz władz naczelnych powstania, cz ęsto zmieniaj ący si ę jego dyktatorzy, a co za tym idzie ich wizje sposobów prowadzenia walki i przyszło ści powstania doprowadziły do jego stopniowego osłabienia. Sytuacj ę t ę wykorzystali Rosjanie, którzy po odrzuceniu przez władze powsta ńcze prób rokowa ń, byli zdecydowani wszystkimi dost ępnymi środkami spacyfikowa ć bunt. 25 sierpnia 1863 roku powiat łom żyński przeszedł pod zarz ąd augustowskiego generał – gubernatora Michaiła Murawiewa. Z jego polecenia 25 listopada 1863 roku do Łom ży przybył gen. Mikołaj Ganecki. Sporz ądzono spis ponad 1300 osób, które uczestniczyły b ądź wspierały powstanie. Doprowadził do aresztowania ponad 1000 osób, z których 119 zesłano na Syberi ę, nad 144 rozci ągni ęto nadzór policyjny, do kompani aresztanckich trafiło 20 osób, a 5 z nich osadzono w X pawilonie cytadeli warszawskiej. Na ł ące przy szosie do Zambrowa zorganizowano miejsce masowych egzekucji, które wykonywano do połowy 1864 roku. Wszechobecny terror, szykany, strach przed wtr ąceniem do wi ęzienia zmusiły wielu czołowych działaczy powsta ńczych do wyjazdu za granic ę. Z łom żyńskiego m.in. wyjechali: naczelnik powiatu Wyszomirski, naczelnicy okr ęgów miastkowskiego, kolne ńskiego, zambrowskiego, naczelnik miasta Łom ży Ludwik Wro ński, naczelnicy żandarmów, a tak że licznie żandarmi narodowi „wieszaj ący”, dla których dostanie si ę w r ęce Rosjan oznaczało wyrok śmierci. Efektem był upadek powsta ńczej organizacji cywilnej w powiecie. Próby podsycenia powstania na terenie Królestwa i Litwy z przełomu 1863 i 1864 roku podj ęte przez Romualda Traugutta nie przyniosły spodziewanych efektów. Dot ąd stosunkowo du ży udział chłopów w powstaniu zdecydowanie zmalał kiedy ogłoszono dekret carski z 2 marca 1864 roku o uwłaszczeniu i przyznaniu chłopom na własno ść u żytkowanej przez nich ziemi. Oznaczało to całkowit ą kl ęsk ę filozofii działa ń partyzanckich. Walki stopniowo zamierały ograniczając si ę do drobnych i nieskoordynowanych potyczek, coraz mniej licznych oddziałków powsta ńczych. Nieliczne z nich prowadziły działania do kwietnia 1864 roku. Najdłu żej, a ż do grudnia 1864 roku, walczył ostatni oddział powsta ńczy ksi ędza generała Stanisława Brzóski na Podlasiu. Ostatni ą potyczk ę w guberni augustowskiej stoczono pod Szczuczynem 15 maja 1864 roku. Bibliografia: Czesław Brodzicki, Donata Godlewska, Łom ża w latach 1794-1866 , Warszawa 1987. Stefan Kieniewicz, Powstanie styczniowe , Warszawa 1972 Słownik historii Polski , Warszawa 1969. Archiwum Pa ństwowe w Białymstoku Oddział w Łom ży, Zarz ąd Powiatu Łom żyńskiego , sygn. 3900. NAZWISKO I GMINA KARA PRZEST ĘPSTWO DATA IMI Ę WIE Ś ZARZ ĄDZE NIA 1 Ali ński Kupiski wypuszczony wrócił z bandy 15.03.1865 Franciszek Podgórze z wi ęzienia 2 Andrychowski Kupiski wrócił z bandy 15.03.1865 Wiktor Stara Łom ża 3 Awenig Józef Bo żejewo wrócił z bandy 15.03.1865 Janczewo 4 Ali ński Kupiski na Syberi ę za przest ępstwa polityczne Stanisław 5 Andrzejczyk Zambrów był w bandzie Grzymały 09.12.1863 Benedykt Łosie Doł ęgi 6 Łom ża codziennie je ździł z Łom ży 09.12.1863 do Warszawy woził […] buntownikom 7 Andruszkiewicz Łom ża był naczelnikiem 24.12.1864 województwa augustowskiego 8 Awejde Artur Łom ża był naczelnikiem miasta 24.12.1864 Łom ży 9 Brajczewski Kossaki był w bandzie Wawra 14.03.1865 Karol Szczodruchy Zalesie 10 Boguszewicz Kossaki wrócił z bandy 14.03.1865 Jan Męż enin 11 Bruli ński Chlebiotki był w bandzie Szajewskiego 14.03.1865 Wincenty Ożarki 12 Grzegorz Zambrów wrócił z bandy 14.03.1865 13 Borawski Zambrów był w szajce Grzymały 14.03.1865 Walenty 14 Brzozowski Wizna wrócił z bandy 14.03.1865 Stefan 15 Burzy ński Bo żejewo wrócił z bandy Franciszek Bronowo 16 Burbutowski Kupiski wrócił z bandy 15.03.1865 Alfons Giełczyn 17 Bednarczyk Kupiski wrócił z bandy Józef Giełczyn 18 Bo żyński Piotr Drozdowo wrócił z bandy 15.03.1865 Pi ątnica 19 Biełous Michał Drozdowo wrócił z bandy 15.03.1865 Pi ątnica 20 Barski August Drozdowo wrócił z bandy 15.03.1865 Kossaki 21 Borawski Drozdowo wrócił z bandy 15.03.1865 Hipolit Wyrzyki 22 Bączyk Szumowo był w bandzie 14.03.1865 Stanisław Srebrna Mystkowskiego 23 Bączyk Ludwik Szumowo był w bandzie 14.03.1865 Srebrna Mystkowskiego 24 Bogucki Szczepankowo był w bandzie 14.03.1865 Franciszek Gał ązki Mystkowskiego 25 Bednarczyk Szczepankowo był w bandzie Brandta Józef Wierzbowo 26 Boryszewski Miastkowo był w bandzie Brandta Józef Miastkowo 28 Budziszewski Drozdowo na Syberi ę za przest ępstwa polityczne Karol Wyrzyki 29 Broniszewski Szumowo na Syberi ę za przest ępstwa polityczne 15.03.1866 Stanisław Wyszomierz 30 Brajczewski Szumowo na Syberi ę za przest ępstwa polityczne 15.03.1866 Wiktor Wyszomierz 31 Bezłach Bo żejewo na Syberi ę za przest ępstwa polityczne Stanisław Bo żejewo 32 Baczewski Jan Puchały na Syberi ę za przest ępstwa polityczne 27.01.1866 Bacze Suche 33 Boguszewski Zambrów nie stawił si ę z bandy 27.01.1866 Józef Zambrów 34 Bacławski Miastkowo był w bandzie 15.03.1866 Jakub Grzymały Mystkowskiego 35 Bogusiewicz Kossaki aresztowany był w bandzie Skar żyńskiego Jan Męż enin wypuszczony nast ępnie z wi ęzienia 36 Baczewski Puchały aresztowany był w szajce[…] 05.12.1863 Jan Bacze Suche 37 Borkowski Miastkowo aresztowany był żandarmem, został 10.01.1864 Antoni Kuleszka pojmany z kind żałem 38 Bączyk Zambrów aresztowany był żandarmem 20.12.1863 Grzegorz Zambrów 39 Bruli ński Śniadowo aresztowany był żandarmem 13.12.1963 Franciszek Duchny Stare 40 Budziszewski Drozdowo wypuszczony 03.01.1864.