P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz STAWISKI (258) Warszawa 2011 Autorzy planszy A: Katarzyna Bednarz*, Alicja Pobratyn* Autorzy planszy B: Anna W ąsowicz***, Jerzy Król*** Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska - Kaszycka** Redaktor tekstu: Anna Gabry ś – Godlewska** * - Przedsi ębiorstwo Geologiczne Sp. z o. o. ul. Hanke-Bosaka 3A; 25-214 Kielce ** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN ………………….. Copyright by PIG – PIB and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp K. Bednarz ................................................................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza K. Bednarz ..................................................... 4 III. Budowa geologiczna A. Pobratyn ........................................................................................ 6 IV. Zło Ŝa kopalin K. Bednarz ................................................................................................... 10 1. Kruszywo naturalne piaszczysto Ŝwirowe.......................................................................... 10 2. Kreda jeziorna..................................................................................................................... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin K. Bednarz ................................................................... 15 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin K. Bednarz ............................................. 17 VII. Warunki wodne A. Pobratyn ............................................................................................ 19 1. Wody powierzchniowe ....................................................................................................... 19 2. Wody podziemne................................................................................................................ 20 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................ 22 1. Gleby P. Kwecko ................................................................................................................ 22 2. Pierwiastki promieniotwórcze J. Miecznik ......................................................................... 25 IX. Składowanie odpadów A. W ąsowicz, J. Król ..................................................................... 27 X. Warunki podło Ŝa budowlanego K. Bednarz ........................................................................ 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu K. Bednarz ....................................................................... 35 XII. Zabytki kultury K. Bednarz .............................................................................................. 39 XIII. Podsumowanie K. Bednarz, A. W ąsowicz, J. Król .......................................................... 40 XIV. Literatura......................................................................................................................... 42 I. Wst ęp Arkusz Stawiski Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1: 50 000 opracowano w 2010-2011 roku w Przedsi ębiorstwie Geologicznym Sp. z o.o. w Kielcach (plansza A) i w Przedsi ębiorstwie Geologicznym „PROXIMA” SA we Wrocławiu i Pa ństwowym Instytu- cie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie(plansza B), na zlece- nie Ministerstwa Środowiska, zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1 : 50 000” (2005). Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano mate- riały archiwalne arkusza Stawiski Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Grzegorzewska, i in., 2007) . Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki pod- ło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania organów szczebla regionalnego i lokalnego przy gospodarowaniu zasobami środowiska przyrodniczego. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Materiały niezb ędne dla opracowania niniejszej mapy zebrano w: Centralnym Archi- wum Geologicznym PIG – PIB w Warszawie, Podlaskim Urz ędzie Wojewódzkim i Urz ędzie Marszałkowskim w Białymstoku, Wojewódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Białymsto- ku (Delegatura w Łom Ŝy), Starostwie Powiatowym w Kolnie, Nadle śnictwie w Nowogrodzie i Łom Ŝy oraz w Urz ędach Gmin, w granicach, których poło Ŝony jest teren arkusza. Zebrane informacje uzupełniono wywiadem terenowym przeprowadzonym we wrze śniu 2010 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowe Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych złó Ŝ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Stawiski o powierzchni 308,3 km 2 wyznaczaj ą współrz ędne 22o00´ - 22o15´ długo ści geograficznej wschodniej i 53o20´ - 53o30´ szeroko ści geograficznej północ- nej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza poło Ŝony jest w województwie podla- skim w granicach powiatów: kolne ńskiego (miasto Stawiski; gminy: Kolno, Grabowo, Mały Płock i Stawiski), grajewskiego (gmina W ąsosz) i łom Ŝyńskiego (gmina Jedwabne, Przytuły) oraz w województwie warmi ńsko-mazurskim, w powiecie piskim (gmina Biała Piska). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza nale Ŝy w cało ści do mezoregionu Wysoczyzna Kolne ńska, b ędącego północno-zachodni ą cz ęś ci ą makroregionu Nizina Północnopodlaska (Fig. 1). Ukształtowanie powierzchni tego terenu jest wynikiem stopniowego zaniku martwej pokrywy lodowcowej zlodowacenia warty. Procesy denudacyjne zachodz ące w warunkach klimatu zimnego doprowadziły do powstania stosunkowo szerokich dolin o łagodnie nachylonych zboczach. Powierzchnia terenu wyst ępu- je na wysoko ści od 118,8 m n.p.m. (na zachód od miejscowo ści Poryte) do około 140-180 m n.p.m. na pozostałym obszarze z lokalnymi kulminacjami dochodz ącymi do 200,3 m n.p.m. (rejon miejscowo ści Kurkowo). Pod wzgl ędem klimatycznym omawiany rejon poło Ŝony jest w XI–środkowomazurskim regionie klimatycznym, w strefie ścierania si ę wpływów klimatu morskiego i kontynentalnego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi od 6ºC do 7ºC, najcieplej- szym miesi ącem jest lipiec z temperatur ą do 18ºC, najchłodniejszym stycze ń od -4ºC do -5ºC. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi 550-600 mm (opad klimatologiczny o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia 50%). Pokrywa śnie Ŝna utrzymuje się do 90 dni w roku (liczba dni z pokryw ą śnie Ŝną o prawdopodobie ństwie wyst ąpienia 50%). Wiatry wiej ą naj- cz ęś ciej z kierunków zachodnich (25%) i południowych (25%). Średni czas trwania zimy termicznej ( średnia dobowa temperatura poni Ŝej 0ºC) wynosi 90-100 dni, a średni czas trwa- nia lata termicznego ( średnia dobowa temperatura powy Ŝej 15ºC) wynosi 80-90 dni. Czas trwania okresu wegetacyjnego wynosi około 200 dni (Wo ś, 1999). Lasy zajmuj ące około 20% powierzchni terenu wyst ępuj ą w du Ŝym rozdrobnieniu. Wi ększe, zwarte kompleksy le śne znajduj ą si ę na zachód od Grabowa oraz na zachód i południe od Stawisk. Administracyjnie tereny le śne podlegaj ą Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwowych w Białymstoku, Nadle śnictwa Nowogród i Łom Ŝa. 4 Wiod ącą funkcj ą omawianego regionu jest rolnictwo oparte na indywidualnych gospo- darstwach rolnych zajmuj ących si ę produkcj ą ro ślinn ą i zwierz ęcą. UŜytki rolne zajmuj ą oko- 5 ło 75% obszaru arkusza, dominuj ą tu gleby IV i V klasy bonitacyjnej. Przewag ę stanowi ą kompleksy Ŝytnie słabe i bardzo słabe, ale wyst ępuj ą te Ŝ kompleksy pszenno-Ŝytnie i pszen- ne-dobre, w klasach IIIa i IIIb oraz Ŝytnio - ziemniaczane i zbo Ŝowo-pastewne w klasie IVa. Poza rolnictwem rozwija si ę handel i usługi dla ludno ści. Większe miejscowo ści to: Stawiski i Grabowo – siedziby Urz ędów Gmin oraz Lacho- wo, Kowalewo, Wiszowate, Skroda Wielka, Bar Ŝykowo, Zaskrodzie, Dzierzbia, Poryte, Ro- gale, Romany, Budy Stawiskie i Mieczki-Sucholaszczki. Komunikacja na omawianym terenie odbywa si ę sieci ą dróg o nawierzchni utwardzonej (bitumicznej); wszystkie miejscowo ści maj ą poł ączenie z siedzibami gmin i najbli Ŝszymi ośrodkami miejskimi. Wa Ŝniejszym drogowym szlakiem komunikacyjnym o zasi ęgu regio- nalnym jest droga Nr 61 relacji Łom Ŝa – Augustów. Cały obszar arkusza znajduje si ę w granicach obszaru