PROBLEMY OCHRONY GRANIC BIULETYN NR 52 KĘTRZYN 2013 KOMITET REDAKCYJNY: Dariusz Lutyński (przewodniczący), Katarzyna Dzieszkiewicz (sekretarz), Sławomir Różycki, Andrzej Sikorski, Andrzej Skóra, Beata Szczepanowska, Cezary Szczepański, Krzysztof Ślaski, Andrzej Wawrzusiszyn, Aneta Wojtanowska-Zimoń, Wioletta Zglińska Marek Zygowski (członkowie) Redaktor wydawniczy Katarzyna Dzieszkiewicz Projekt okładki Mariola Sajkowska Wszelkie prawa zastrzeżone. ISSN 1505-1757 CENTRUM SZKOLENIA STRAŻY GRANICZNEJ im. Żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza Kętrzyn 2013 ark. wyd. 8,0 ark. druk. 11,0 Druk: „Poligrafia” CSSG Kętrzyn Zam. nr 186/2013, nakład 115+10 egz. Od redakcji Artykuły zamieszczone w niniejszym periodyku w głównej mierze mają cha- rakter historyczny, odnoszący się do czasów przedwojennych, okresu II wojny światowej oraz czasu po jej zakończeniu. Autorzy starali się przybliżyć czytelni- kom fakty z przeszłości, szczególnie północnego i wschodniego obszaru naszego kraju. Nader interesujące spojrzenie na problematykę ochrony granic części wschodniego terytorium II Rzeczypospolitej tj. zaanektowanego i przekształcone- go przez ZSRR w obwody brzeski i białostocki w latach 1939-1940 przedstawia Siergiej Piwowarczyk – Rosjanin z Grodna w swojej pracy pt. „Umocnienia gra- niczne zachodniego specjalnego okręgu wojskowego (1940 – czerwiec 1941)”. Z przyjemnością możemy polecić zapoznanie się z art. „Kawalerowie orde- ru wojennego Virtuti Militari służący w przedwojennej Straży Granicznej”, od- znaczenia wojskowego przyznawanego za zasługi na polu walki tym, którzy wy- kazali się męstwem i odwagą w boju o niepodległość ojczyzny. Autor wnikliwie przedstawia okoliczności jego powstania, przyznawania oraz przypomina syl- wetki przedwojennych oficerów i strażników – kawalerów orderu służących w formacjach granicznych II Rzeczypospolitej. Próby analizy postrzegania Wojsk Ochrony Pogranicza przez dzisiejszych funkcjonariuszy podjęli się autorzy art. „Wojska Ochrony Pogranicza w historii ziemi białostockiej”. Czy odbiór jest pozytywny? – oceńcie Państwo sami. Odczuwamy ogromną przyjemność mogąc umieścić na swoich łamach bio- gram pułkownika Bogdana Mazurka komendanta Wojsk Ochrony Pogranicza w Kętrzynie, który prowadził działalność dbając o wizerunek kętrzyńskiej szkoły. Niezmiennie zachęcamy do przeczytania całego tomu biuletynu i żywimy nadzieję na Państwa odzew. Przewodniczący Komitetu Redakcyjnego ppłk SG Dariusz Lutyński Spis treści Od redakcji ..................................................................................................... 3 ARTYKUŁY I ROZPRAWY Piotr K o z ł o w s k i: Kawalerowie orderu wojennego Virtuti Militari służący w przedwojennej Straży Granicznej ........................................ 7 Siergiej P i w o w a r c z y k: Umocnienia graniczne zachodniego specjalnego okręgu wojskowego (1940 – czerwiec 1941) .................... 31 Edward M i l e w s k i, Kajetan S z c z e p a ń s k i: Wojska Ochrony Pogranicza w historii ziemi białostockiej ............................................ 49 Waldemar B o c h e ń s k i: Podróż historyczna na dawne Kresy II Rzeczypospolitej .............................................................................. 65 MISCELLANEA Kajetan S z c z e p a ń s k i: System obronności RP. Konstytucyjne i prawne aspekty bezpieczeństwa narodowego ........... 75 Edward M i l e w s k i: Płk Bogdan Mazurek komendant Centrum Szkolenia Wojsk Ochrony Pogranicza w Kętrzynie .............. 79 Dorian B u r d y ł o: XX-lecie sekcji polskiej Międzynarodowego Stowarzyszenia Policji ......................................................................... 85 Kajetan S z c z e p a ń s k i: Szkolenie w zakresie migracji cudzoziemców na Podlasiu .................................................................. 89 Dorian B u r d y ł o: Rocznica Straży Granicznej II Rzeczypospolitej .... 93 OPINIE I RECENZJE Piotr K o z ł o w s k i: Robert Majzner, Attachaty Wojskowe Drugiej Rzeczypospolitej 1919-1945. Strukturalno-organizacyjne aspekty funkcjonowania, Wydawnictwo Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa 2011 ................................................... 97 Waldemar P a r u s: Ireneusz Bieniecki, Przestępczość graniczna na polskim wybrzeżu w drugiej połowie XX wieku, Wydawnictwo Akademii Pomorskiej w Słupsku, Słupsk 2012 ................................... 101 6 Marek K a r c z e w s k i: Andrzej Gaberle, Dowody w sądowym procesie karnym, Wydawnictwo Wolters Kluwer Business, Kraków 2007 ....................................................................................... 105 Aneta W o j t a n o w s k a-Z i m o ń: KALENDARIUM .......................... 109 A R T Y K U Ł Y I R O Z P R A W Y mjr SG dr Piotr Kozłowski BO SG w Przemyślu KAWALEROWIE ORDERU WOJENNEGO VIRTUTI MILITARI SŁUŻĄCY W PRZEDWOJENNEJ STRAŻY GRANICZNEJ Wojenny order Virtuti Militari jest najwyższym polskim odznacze- niem wojskowym przyznawanym za zasługi na polu walki, a zarazem jednym z najstarszych orderów wojskowych na świecie. Jest to order nie- rozłącznie związany z historią walk o niepodległość Polski. Wojenny or- der Virtuti Militari to niezwykle ważne i zaszczytne odznaczenie przy- sługujące tym wszystkich, którzy niezależnie od rangi, zawodu, wyzna- nia lub płci wykazali się męstwem i odwagą w boju, połączoną z poświę- ceniem dla dobra Ojczyzny. To także symboliczne zadośćuczynienie Państwa Polskiego dla jego często bezimiennych bohaterskich obrońców. Najtrafniej ideę ustanowienia orderu charakteryzuje zapis art. 4 ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 r., orderu wojskowego „Virtuti Militari”, który brzmi następująco: (…) Order wojskowy „Virtuti Militari” jest nagrodą czynów wybit- nego męstwa i odwagi, dokonanych w boju i połączonych z poświęceniem się dla dobra Ojczyzny (…) Historia orderu sięga końca XVIII wieku tj. do okresu, kiedy Rze- czypospolita Obojga Narodów chyliła się ku upadkowi. Został on usta- nowiony 220 lat temu – w 1792 roku przez króla Stanisława Augusta Po- niatowskiego dla uczczenia zwycięstwa z Rosjanami w bitwie pod Zie- leńcami, która odbyła się 18 czerwca 1792 roku – podczas wojny polsko- rosyjskiej w obronie Konstytucji 3 maja. Początkowo miał dwie klasy, z czasem podział ten został rozszerzony do pięciu klas i utrzymał się do współczesności. Inicjatorem tego odznaczenia był bratanek króla, generał lejtnant książę Józef Poniatowski. Podczas pierwszych jego nadań order miał kształt medalu, który zmieniono jednak w połowie 1792 roku na formę krzyża równoramiennego. Na awersie krzyża, na jego ramionach znajdował się napis Virtuti Militari, a na rewersie w środku otoczony li- śćmi wawrzynu znak pogoni oraz na ramionach napis SARP, co oznacza po łacinie Stanislaus Augustus Rex Poloniae. Początkowo order był no- szony na czerwonej wstążce z dwoma bocznymi białymi paskami po bo- kach. W późniejszym okresie kolor wstążki został zmieniony na ciemno- niebieski, a białe pasy zostały zastąpione czarnymi. Taki kształt orderu przetrwał z niewielkimi zmianami do dnia dzisiejszego. 8 Piotr Kozłowski Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 roku, kiedy państwo polskie zginęło z mapy świata, noszenie orderu Virtuti Militari, nadawanego za panowania króla Augusta Poniatowskiego, zostało zabronione przez za- borców. Jednak wkrótce zmieniająca się sytuacja polityczna w Europie przyczyniła się do tego, iż w okresie napoleońskim nadawanie orderu zo- stało ponownie wznowione. Po niespełna jedenastu latach przerwy w grudniu 1806 roku z inicjatywy przewodniczącego pierwszej kapituły księcia Józefa Poniatowskiego rozpoczęto starania, aby order znowu po- jawił się na mundurach polskich żołnierzy odznaczonych podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku. W wyniku podjętych starań przez środo- wisko byłych żołnierzy wywodzących się z armii polskiej, z czasów kró- la Stanisława Augusta oraz uczestników insurekcji kościuszkowskiej, w 1807 roku na mocy dekretu króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta order Virtuti Militari został przywrócony jako Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego1 z napisem Rex et Patria (Król i ojczyzna) na rewersie. W okresie Księstwa Warszawskiego miały miejsce trzy zbiorowe nadania orderu w: 1808, 1809 oraz w 1812 roku. W tym czasie wykształ- cił się również ceremoniał wojskowy związany z nadaniem orderu. W latach 1808-1812 wraz z indywidualnie przyznanymi odznaczeniami nadano ich łącznie w pięciu klasach 2569 sztuk2. Z chwilą upadku Księ- stwa Warszawskiego władze Królestwa Polskiego postanowiły kontynu- ować w latach 1815-1830 nadawanie tego zaszczytnego orderu, przy czym otrzymywały je te osoby, które zasłużyły się na polu walki podczas kampanii w 1812, 1813 oraz 1814 roku, a nie zostały nim z różnych przyczyn odznaczone. Order był również nadawany w 1831 roku za wy- jątkowe zasługi na polu walki podczas Powstania Listopadowego żołnie- rzom obrońcom Rzeczypospolitej. W czasie Powstania Listopadowego Rząd Narodowy nadał w 1831 roku ogółem 3863 ordery3. W później- szym okresie – na ponad 90 lat – na skutek podjętych wysiłków przez zaborców miał zniknąć ze świadomości Polaków. Jednak pomimo tego tak się nie stało, pamięć o nim przetrwała do współczesności. Już w niespełna w rok po odzyskaniu przez Polskę nie- podległości Sejm Rzeczypospolitej Polskiej uchwałą z 1 sierpnia 1919 roku przywrócił order wojskowy Virtuti Militari. W preambule ustawy z 1 sierpnia 1919 roku orderu wojskowego „Virtuti Militari”, ustawo- dawca zapisał: „(…) Przywraca się ustanowiony Władzą Królewską w roku 1972 i potwierdzony Konstytucją Sejmu Rzeczypospolitej z dnia 1 W. Bigoszewska, Polskie ordery i odznaczenia,